Van oudsher liggen in Hilversum de zogenaamde overloopwissels 1 en 3 aan de noordzijde van het emplacement bij kilometer 28.0 langs de Noorderweg, juist ten noorden van de gelijkvloerse spoorwegovergang in de Noorderweg/Schoolstraat, ook bekend als ahob km 28.0, naar plaatselijk gebruik ook wel de “kleine spoorbomen” genoemd. Vanwege de kilometrering die oploopt vanuit de richting Amsterdam, zijn dit de eerste wissels na het inrijsein 2 en hebben dus de lage (oneven) nummers 1 en 3. Deze wissels zijn bedoeld om, komende van het rechterspoor uit de richting Naarden-Bussum de sporen 3 (tot de verbouwing in 2007) en hoger (t/m 7) te bereiken over wissel 3A en 3B en vanaf spoor 1 en 2 naar het rechterspoor in de richting Naarden-Bussum over wissel 1B en 1A te vertrekken. Wordt naar en uit Naarden-Bussum linkerspoor gereden, dan gelden dezelfde bereikbaarheden.

Met de verbouwing in 2007 van het emplacement Hilversum is spoor 3 in gebruik gewijzigd: de normale rijrichting van dit spoor langs het eerste eilandperron is omgedraaid en het wordt nu via wissel 5 gebruikt voor treinverkeer naar Baarn. De sporen 4 t/m 7 zijn omgebouwd tot een tweede eilandperron waarlangs de sporen 4 en 5 liggen. Zie spoorwegwijzer.

Sporenplan Hilversum, detail. Bron: ProRail, Bedienings Voorschrift Hilversum 22.8 Procesleiding Amersfoort, uitgave O dd. 06-10-2008, uitsnede. De wissels 1 en 3 staan links op deze tekening. Collectie/verzameling wegwijzers: Edward Bary. Dit is de sutuatie zoals die na de verbouwing van 2006 - 2009 is ontstaan. De infrastructuur van het station Hilversum behoort tot het bediengebied van de verkeersleidingspost in Amersfoort, primair procesleidingsgebied van de treindienstleider Gooilijn. Meer informatie op de website van Nico Spilt, klik hier.

E-loc met de zaterdagse facultatieve trein 11969 EL van Amsterdam naar Hilversum, bij aankomst (a: 16.06 uur) in Hilversum op spoor 5b; 9 maart 1963. Deze trein was samengesteld uit de rijtuigen A 6517 + RD 6952 + B 6634 + B 6617 + B 6656 + B 6706 + B 6713. Het materieel overnachtte in het weekend in Hilversum wegens ruimtegebrek in Amsterdam. De trein heeft de overloopwissels 3A, 3B en 7 bereden en passeert hier kruiswissel 11 waarna spoor 5b bereikt wordt. Rechts is het voormalige kopspoor 5a te zien. Foto: Edward Bary.

Hilversum, 25 juni 1967. Vijfrijtuigtreinstel 805 van de Materieelserie type 1940 rijdt als trein 1821 Amsterdam - Amersfoort ter hoogte van wissel 1. Foto: Peter van der Vlist. Mat. 1940 bestond uit twee deelseries: 15 tweerijtuigtreinstellen, 301 - 315, indienststelling 1944 - 1946 en 25 vijfrijtuigtreinstellen, 801 – 825, indienststelling 1942 – 1944. Door verlies als gevolg van oorlogsschade werden de series uiteindelijk teruggebracht tot: 10 tweerijtuigstellen: 301 - 310 en 19 vijfrijtuigstellen: 801 – 817; 831 en 832, uiteraard met de nodige bakverschuivingen. Zie verder de materieelpagina Mat.1940, klik hier.

Hilversum, 23 oktober 1968. Ietsje verderop dan de foto hiervoor passeert vijfrijtuigtreinstel 803 van de Materieelserie type 1940 wissel 3 en de gelijkvloerse overweg in de Noorderweg/Schoolstraat. Foto: Nico Spilt.

Hilversum, 21 mei 1966. Treinstel 750 heeft als feesttrein de opening van de halte Bussum-Zuid bijgewoond (zie Bussum in vroeger tijden op de website van Nico Spilt, Langs de rails). Het stel rijdt hier over het voormalige tunneltje bij de "kleine overweg" (ahob Noorderweg/Schoolstraat, km 28.0) en passeert de wissels 1B en 3A in de rechtstand. Foto Adriaan Pothuizen.

Detail voormalig NX-bedieningstableau in seinhuis post T te Hilversum; 6 maart 1966. De schematische sporensituatie ter hoogte van de Noorderweg en de overweg (ahob) in de Hoge Larenseweg/Schoolstraat. Op het tableau staat deze genoemd als Hoge Laarderweg. Kopspoor 5a werd bediend met sein 8 (eindknop zwart, elektrisch spoor) en werd gebruikt om met locomotieven van spoor 5b om te lopen naar de sporen 6 en 7 of omgekeerd. Hierdoor hoefden de hoofdsporen niet bereden te worden. Verder van rechts naar links zien we achtereenvolgens de volgende weergaven: symbool van kopspoor 5a, de overweg in de Hoge Laarderweg met bezetspoorsecties, de wisselvaantjes van de wisselstandaanwijzer van de wissels 3 en 1 met (rode) vergrendellampjes en witte bezetspoorlampjes, de bedien(begin)knoppen van de inrijseinen 2 en 4 voor binnenkomende treinen uit Naarden-Bussum, de zwarte eindknoppen voor treinen naar Naarden-Bussum en op het rechter spoor van Naarden-Bussum de signaalzoemerknop, ook wel de "aankondiging" genoemd voor treinen die zich in aantocht meldden. Inrijsein 2 was een een hooggeplaatst daglichtsein, sein 4 was een laaggeplaatst sein, ook wel een dwergsein genoemd). Meer van het NX-tableau op de deze website op de pagina NS/Beveiligingen/NX/AR/CVL, klik hier. Het vele gebruik heeft het tableau wat beduimeld. Vergelijk deze foto met de linkerzijde van onderstaand schema.

Sporenplan Hilversum, het volledige emplacement naar de situatie ca. 1968. Illustratie: Henk Koster, beeldbewerking van een voormalige wegwijzertekening.

De sporen 1, 2 en 3 worden sinds de nieuwe sporenlay-out gebruikt voor treinen uit Naarden-Bussum naar Utrecht en Amersfoort. De sporen 4 en 5 worden gebruikt voor treinverkeer uit de richting Utrecht en Amersfoort in de richting Naarden-Bussum. Een uitgebreide reportage van de ombouw van het emplacement Hilversum, inclusief de bouw van een 3e perron (als een tweede eilandperron) is te vinden op de website van Nico Spilt, kijk in de index onder letter H, Hilversum, ombouw.

De vraag rijst of de overloopwissels 1 en 3 ook in de nieuwe situatie nog nuttig en nodig zijn. Zonder wissels 1A/B zou van de sporen 1 t/m 3 niet meer naar rechterspoor Naarden-Bussum vertrokken kunnen worden, zonder wissel 3A/B zou niet meer uit Naarden-Bussum naar de perronsporen 4 en 5 gereden kunnen worden. ProRail heeft besloten om in verstoorde situaties alle perronsporen uit en naar alle richtingen optimaal te kunnen blijven gebruiken. Het station Hilversum kan zelfs als keerstation gebruikt worden voor treinverkeer naar/van Amsterdam als ten oosten of ten zuiden van Hilversum een stremming zou optreden. In de huidige termen heet het dat Hilversum een ‘ontkoppelpunt’ is voor zowel sprinters als intercity’s. Keren in Hilversum wordt ook toegepast om veel zwaarder belaste knooppunten als Amersfoort en Amsterdam Zuid – Schiphol te ontlasten. Voor het keren van treindiensten uit de richting Naarden-Bussum zijn de wisseloverlopen 1 en 3 cruciaal en hoewel het geen standaardwissels betreft, maar puur maatwerk, zijn er nieuwe exemplaren gelegd nadat de oude bij de ontsporing op 15 januari 2014 waren vernield. Dit in tegenstelling tot veel wissels in het Nederlandse spoornet die worden gesaneerd.

Op 15 januari 2014 ontspoorde Intercitytrein 1652, op weg van Enschede naar Schiphol kort na vertrek (v: 15:53 uur) in Hilversum op de overloopwissels 3B/A, 1B/A als gevolg van een ontijdige wisselstandverandering bij de passage van deze trein. De wissels waren uitgevoerd met zogenaamde EBI-switches. Zie hiervoor de website van Nico Spilt, klik hier.
Na het ongeval werd landelijk een groot onderzoek gedaan naar de werking van dit type wissels. In Hilversum werden de wissels tijdelijk verwijderd en vervangen door rechtspoor. Medio september werden de nieuw gebouwde wissels weer teruggelegd tijdens een weekend buitendienststelling.

De ontsporing van trein 1652 Enschede - Schiphol op 15 januari 2014 op de wissels 1 en 3 in Hilversum.

Op 15 januari 2014 ontspoorde Intercitytrein 1652, op weg van Enschede naar Schiphol kort na vertrek (v: 15:53 uur) in Hilversum op de overloopwissels 3B/A, 1B/A ter hoogte van KM 28,0, dit is ter plaatse van de Noorderweg die parallel langs het spoor loopt. De trein bestond uit de ICM-treinstellen 4053 (voorop) en 4202 (achterop). Naar de oorzaak wordt door de Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT) een onderzoek gedaan. Het voorval kreeg veel aandacht in de media. De foto’s van Henk Koster laten de hersporingswerkzaamheden zien. Treinstel 4053 raakte met een draaistel van de rails en kwam hiermee in de ballast te staan. Het treinverkeer werd op het tweesporige baanvak volledig gestremd. Het hijswerk met een kraan werd verricht door Sarens Incident Management. De schade aan de wissels was aanzienlijk en deze konden ter plaatse niet hersteld worden. Besloten werd om de vier wissels in zijn geheel te verwijderen en het spoor ter plaatse (tijdelijk) zonder wissels te herstellen. Overloopwissels dienen om in bijsturingssituaties (vertragingen of calamiteiten) het treinverkeer over andere sporen en routes (rijwegen) doorgang te laten vinden. Nu de wissels verwijderd zijn ontstaat een beperking in die mogelijkheid. Op zaterdagmorgen 18 januari kon het treinverkeer op de Gooilijn tussen Hilversum en Naarden-Bussum weer hervat worden, alsmede alle doorgaande verbindingen. Ter vergelijking een foto, ook van Henk Koster, (tweede rij, rechts) van 4 jaar geleden, 24 januari 2010, waarop een VIRM-treinstel Hilversum nadert uit de richting Naarden-Bussum. Het wisselcomplex ligt direct achter en ten noorden van de overweg (ahob) in de Noorderweg/Schoolstraat.
Op vrijdag 17 januari 2014, einde van de middag, waren beide sporen hersteld, zónder de overloopwissels, dus doorgaand recht spoor. Dit is in de seingeving aangepast. Om de werkplek te beveiligen zodat er veilig aan het spoor gewerkt kan worden, werd gebruik gemaakt van zogenaamde kortsluitlansen waarmee de seinen vanaf de toeleidende sporen op rood blijven (foto rechts). Hiermee wordt een permanente spoorbezetting gecreëerd. Het plaatsen gebeurt in overleg met de treindienstleider op basis van een getekend werkcontract (WECO) voor de duur van de plaatsing. Het hier getoonde type is de modernste versie, de ZKL 3000. Toepassing van deze lansen is een verplicht onderdeel om werkplekken te beveiligen voor de spoorwerkers. Hierdoor worden treinen tegen gehouden door middel van rode seinen. Beide foto's: Henk Koster, 17 januari 2014.
Hilversum, 17 januari 2014. De overloopwissels 3B/A en 1A/B bij KM 28,0 zijn verwijderd en vervangen door recht spoor. Op deze beide foto's van Rienk Nauta is de lichte boogstraal in het spoortracé goed te zien. De vier wissels zullen opnieuw gebouwd worden en op een later tijdstip gedurende een weekend buitendienststelling weer ingebracht worden. De bovenleiding raakte slechts licht beschadigd en kon spoedig hersteld worden. Van treinstel 4053 raakte een stroomafnemer los. Het betrokken materieel staat inmiddels in de werkplaats in Haarlem. Over de spoorwegen in Hilversum zijn - los van dit ongeval - veel publicaties met diverse titels verschenen. Kijk hiervoor op de website van Nico Spilt, Langs de rails, onder index, letter H, Hilversum klik hier.

In het wissel zit een zogenaamde wisselsteller die de beweging van de spoorstaven (de tongen) uitvoert. Wissels kunnen een of meerdere stellers hebben. Wissel 3B te Hilversum had één steller. Er zijn verschillende soorten wisselstellers in gebruik: EBI-stellers, NSE-stellers, KCA-stellers, allen op een andere manier ingebouwd en met andere specificaties. De EBI-steller (in gebruik in de wissel 3B te Hilversum) is een type wisselsteller dat eind jaren negentig is ontwikkeld door Bombardier Transportation. Deze steller zorgt voor de wisselbeweging door middel van een motor die twee stangen in beweging zet: de aandrijfstang (die zorgt dat de tong naar of van de aanslagspoorstaaf beweegt) en de controlestang (die controleert of de positie van de tong correct is conform opdracht van de motor). In de steller zit een zogenaamde breekring die moet breken als het wissel verkeerd bereden wordt, dat wil zeggen in de verkeerde stand ligt: links in plaats van rechts en vice versa. Door een vermoeiingsbreuk in de breekring kwam de wisseltong volledig los te liggen (niet meer vast aan de linker- of rechterkant). De vermoeiingsbreuk kon ontstaan doordat de wisseltong werd ‘aangereden’. Aanrijden van de tong van het wissel gebeurt als de trein niet op de juiste manier over het wissel rijdt, omdat de tong niet helemaal correct ligt. Aanrijden is overigens een fenomeen dat niet wenselijk is, maar dat zolang als er treinen rijden gangbaar is bij wissels; vele wissels worden in zekere mate aangereden. Onbekend was dat door het aanrijden een zodanig krachtenspel in het wissel kon optreden dat de vermoeiingsbreuk in de breekring kon optreden. Meerdere factoren veroorzaakten het aanrijden van het wissel. Eén daarvan was een aanlegfout in het wissel. Het wissel maakt een bepaalde boog die door de wielen van de trein gevolgd moet worden, tongsteunen ondersteunen deze boog. Tongsteunen die de boog van de tong van wissel 3B moesten ondersteunen bleken al bij aanleg te kort waardoor niet de juiste boog gemaakt werd. Een andere factor die bijdroeg aan de slechtere beweging van het wissel was de slijtage in het zogenaamde rollensysteem. Vroeger werd met vet de beweging van de wisseltongen versoepeld. Tegenwoordig gebeurt dat met een soort rolletjes waarover de tong beweegt. In het wissel in Hilversum werd hiervoor het Ekos-V rollensysteem gebruikt. Dit rollensysteem in wissel 3B vertoonde slijtage waardoor de tong minder soepel van links naar rechts bewoog. De foto is gemaakt door Rienk Nauta op de dag van de ontsporing, 15 januari 2014.

In Hilversum werden in het weekend van 13 en 14 september 2014 de zogenaamde bijsturingswissels (overloopwissels) 3B/A en 1A/B bij KM 28,0 weer teruggelegd. Deze wissels worden in voorkomende gevallen gebruikt om bij onvoorziene omstandigheden en een afwijkende treindienst het treinverkeer (en het perrongebruik) van het station zo goed mogelijk doorgang te blijven bieden. De wissels liggen ter hoogte van de Noorderweg aan het eind van het noordelijk emplacement, richting Naarden-Bussum. Op 15 januari 2014 ontspoorde op deze wissels Intercitytrein 1652 van Enschede naar Schiphol als gevolg van een ontijdige, en daarmee verkeerde wisselstand. De vier wissels werden tijdelijk verwijderd en vervangen door rechtspoor. Zie hieronder op deze pagina. Besloten werd de wissels nieuw te bouwen, nadat eerder was vastgesteld, dat deze wissels niet gemist konden worden. Als over een paar weken ook de bovenleiding is aangepast kan weer gebruik gemaakt worden van deze spoorinfra. Het bekende Dudok-tunneltje moest aangepast worden, althans de nog steeds bestaande keerwand daarvan. Bij het uitgraven ten behoeve van een te plaatsen bovenleidingsmast bleek, dat de gele metselstenen in opmerkelijk goed staat waren. De overwegproblematiek van de drukke ahob Noorderweg/Schoolstraat zou gediend zijn het tunneltje van weleer weer zijn functie voor voetgangers en fietsers terug te geven.

Impressies van de werkzaamheden op zaterdag 13 september 2014

Hilversum, 13 september 2014. Foto's hierboven zijn gemaakt door Rienk Nauta.
Hilversum, 13 september 2014. Op deze foto’s is te zien, dat het laatste stuk spoor wordt verwijderd, in afwachting van de Obelix-werktrein met de nieuwe wisselsecties, die Linker Spoor vanaf de bouwplaats op Crailoo naar Hilversum reed. De ex NS Hippel (een van de vijf ex RRF locs) met werktrein staat op het (rechter) spoor Naarden-Bussum - Hilversum ter hoogte van inrijsein 2. Na aankomst rond 13:00 uur van de Obelix-trein worden de van merktekens voorziene wisseldelen één voor één door de Kirow-kraan opgetild en als een legpuzzel op hun plaats gelegd. Op de rechter foto is de achterzijde te zien van de inrijseinen 2 en 4. Foto’s: Henk Koster.
Hilversum, 13 september 2014. Mede dankzij de goede weersomstandigheden verliepen de werkzaamheden voorspoedig. Vanwege de 2-daagse buitendienststelling had NS treinvervangende busdiensten ingezet. Foto's Henk Koster.

Hilversum, 13 september 2014. De wissels in detail. Op deze 4 foto's: eerste rij foto links wissel 3A, foto rechts wissel 1B. Tweede rij foto links de wissels 1B en 3A samen. Foto rechts wissel 1A. Foto's Henk Koster.

Hilversum, 14 september 2014. Foto's: Henk Koster. Deze zondag werd gebruikt om de sporen af te werken: thermiet lassen van de spoorsecties, slijpen lasverbindingen, leggen en aansluiten bekabeling, profileren ballastbed. Ook deze dag werden de reizigers met bussen vervoerd.

Hilversum, 14 september 2014. Op de voorgrond wissel 3B. Foto: Henk Koster.

Hilversum, 15 september 2014. Klaar voor gebruik. Foto: Rienk Nauta.

Hilversum, 15 september 2014. Op deze eerste dag van ingebruikname van de nieuwe wissels mocht een plan V-slooptransport de wissels ook nog even "beproeven". De 42 jaar oude plan V's werden door een dieselloc 203-3 van Volkerrail getrokken en waren op weg naar Amsterdam Zaanstraat. Foto: Rienk Nauta. De drie stellen Plan V reden in volgorde 848, 889 en achterop de 851. Op deze foto de achterzijde van de trein, - dus hier is stel 851 in beeld, - die Hilversum kort na 14:00 uur passeerde. Dit transport begon in Onnen - bij Groningen - (één van de opstelplaatsen van sloopmaterieel de laatste jaren) en ging via Zwolle en Amersfoort naar de Zaanstraat, waar het te slopen materieel ontdaan wordt van nog bruikbare onderdelen en bekeken wordt op de al dan niet aanwezigheid van asbest. Materieel dat op die wijze in de Zaanstraat is behandeld en bekeken, gaat door naar de Westhaven en dan per dieplader over de weg naar sloperij HKS Metals (omdat ze de spooraansluiting hebben opgebroken...). Zo passeerde het oudste NS-materieel nog even de nieuwste infrastructuur.

Deze reportage eindigt op 15 september 2014 met dezelfde foto die op 18 juli 2004 is gemaakt.

Foto's Henk Koster. De nieuw geplaatste wissels zijn voorzien van typeplaatjes van Voestalpine WBN BV. WBN BV betekent Wisselbouw Nederland BV. Er waren geruchten dat de nieuwe wissels in Duitsland gebouwd zouden zijn, omdat dit type zoals nu toegepast is bij de "kleine spoorbomen" niet in Nederland gemaakt zou kunnen worden. Er is slechts één locatie waar Voestalpine WBN BV wissels bouwt, namelijk op de Nieuwe Crailoseweg 8 te Hilversum. Dit toont aan dat wissels gewoon op Crailo gebouwd zijn en dat de geruchten hiermee de wereld uit zijn. Wel zijn de wissels op maat gemaakt en aangepast aan de situatie ter plaatse; het spoor ligt in een lichte verkanting (boogstraal) wat natuurlijk in de maatvoering verwerkt moest worden.

Foto's Rienk Nauta. Er zijn diverse hoogwerkers om aan de bovenleiding te kunnen werken. De bekende verrijdbare (geïsoleerde) ladders, eenvoudige aanhangers met hydraulische bedienbare bakjes, op tijdelijke lorries geplaatst voor de voortbeweging over de rails en de zwaardere kranen op lorries met zwaardere hefarmen en meerpersoons werkbordessen.

		Na het terugbouwen van de wissels tijdens de buitendienststelling in het weekend van 13 en 14 september 2014 was een tweede werkweekend nodig om ook de bovenleiding aan te passen, dit vond twee weken later plaats op 27 en 28 september. Toen ook dat gereed was vond op maandagavond 29 september nog een nachtelijke buitendienststelling plaats om functionaliteit van de beveiligingssystemen (wissels en seinen, rijwegen) te testen. Vanaf dinsdag 30 september kon bij aanvang van de treindienst het vernieuwde wisselcomplex vrij gegeven worden, zodat ook alle vier wissels “van de klem” (unlocked) gingen. In de beveiliging werden de zogenaamde verhinderingen (elektrische schakelingen waardoor de treindienstleider de wissels alleen maar in de rechtstand onder controle heeft) worden opgeheven. Hiermee kwamen de wissels voor het operationele bedrijf beschikbaar en dus feitelijk ook weer de mogelijkheid om als overloopwissels te dienen. De eerste twee foto’s zijn van 29 september en laten de wissels “op de klem” zien, zoals ze er bij lagen vanaf 15 september 2014. De derde foto, eveneens van 29 september kondigt de nachtelijke buitendienststelling aan in de nacht van 29 op 30 september. De laatste foto van 30 september laat een doorgeluste bekabeling zien van een ES-las (Elektrische Scheidingslas). Deze onderbreking is nu definitief “kortgesloten” met een kabel omdat het wissel 15 meter verlegd is en er dus en een nieuwe onderbreking (ES-las) verderop ligt. Deze oplossing was goedkoper dan de onderbreking weghalen en de rail opnieuw te moeten (thermiet)lassen. Het doorverbinden van de spoorstaven over één been van het spoor wordt vaker toegepast. Dit soort doorverbindingen dient om de spoorstroomlopen voor de beveiliging en spoordetectie van treinen te regelen. In feite wordt hier een ES-las overbrugd. Dit moet niet verward worden met een kortsluitlans: een kortsluitlans verbindt beide spoorstaven om spoorbezetting te creëren in het gesloten circuit (b.v. bij werkzaamheden of calamiteit). Op de site van Nico Spilt, Langs de rails, staat meer informatie over kortsluitlansen, spoorstroomlopen etc. Deze foto’s zijn gemaakt door Rienk Nauta.

Hilversum, 30 september 2014. Loc 1768 is met een Eurocity op weg van Berlijn naar Amsterdam en passeert hier wissel 3B. Rechts een overzichtsfoto gezien in de richting Naarden-Bussum met de wisselnummering ter afsluiting van deze reportage. Foto's: Henk Koster.