Nadat eerder al in het weekend van 8 en 9 september 2007 op de vrije baan tussen Hilversum Sportpark en Hollandsche Rading spoorvernieuwingswerkzaamheden hadden plaatsgevonden, waarbij de belangrijke spoorwegovergang Soestdijkerstraatweg twee dagen buiten gebruik was (zie website Nico Spilt, www.langsderails.nl , thema Hilversum, ombouw, deel 18, indexletter H) vonden in het weekend van 14 en 15 november 2009 opnieuw in Hilversum spoorvernieuwingen plaats.
De baanwerkzaamheden vonden nu plaats op het HE-spoor tussen de halte Sportpark en de aansluiting met het emplacement Hilversum, dit spoorgedeelte van het baanvak Utrecht - Hilversum werd vervangen en van betonnen dwarsliggers voorzien. Op zich niet zo bijzonder (het gebeurt op grote schaal op het spoorwegnet) ware het niet, dat ook een zeer oud stukje spoor gesaneerd werd.


Een bijzonder stukje spoor
Spoor 11d bestaat niet meer. Voor wie plaatselijk wat bekend is: het elektrisch kopspoortje langs het Wandelpad werd in spoortaal ook wel “de 11 dirk” genoemd.
Spoor 11d lag tussen het hoofdstation Hilversum en de halte Sportpark en heeft (gezien in de richting Utrecht) gelegen aan de rechterkant tegenover het onderstation en is per 10 december 2000 vervallen met Abv H00135 (Aanschrijving Bedienings Voorschrift). Het sloot aan met wissel 63 en werd beveiligd door sein 64. Wissel 63 was al per 12 november 2000 opgebroken (Abv H00129) en er was een zodanige voorziening in de beveiliging getroffen dat er geen rijweg naar spoor 11d kon worden ingesteld. Met de invoering van procesleiding Gooilijn, waarbij de bediening van Hilversum verplaatst werd naar de post in Amersfoort in december 1996 was het spoor omgedoopt in 911d.
Van 16 december 1996 tot 12 november 2000, dus bijna vier jaar was het spoor dus nog exploitatief beschikbaar, maar voor zover ik heb kunnen nagaan, nauwelijks meer hiervoor gebruikt.


Sporenplan emplacement Hilversum naar de situatie in Bedieningsvoorschrift ABV 9763
Op de detailtekening wordt de sporensituatie schematisch weergegeven van het zuidelijk emplacement ter hoogte van de splitsing van de spoorlijnen naar Baarn/Amersfoort en Blauwkapel/Utrecht.

Schematische weergave emplacement Hilversum ca. 1968
(tekening/copyright Henk Koster 2008)

Het vroegere gebruik van kopspoor 11d staat o.a. beschreven in de serie artikelen over Hilversum in vroeger tijden, deel 7 (op de website van Nico Spilt, www.langsderails.nl), waarin Adriaan Pothuizen een dagje meeloopt met de werkzaamheden van de treindienstleider NX in 1963.

Het spoor eindigde juist voor de spoorwegovergang in de Oude Amersfoortseweg met een stootjuk, had een nuttige lengte van ongeveer 140 meter en werd dus beveiligd met laaggeplaatst sein 64. Het spoor gaf vroeger ook toegang naar de los- en laadsporen in het onbeveiligde gebied en was daartoe vanuit die richting beveiligd met laaggeplaatst sein 62. In feite had het spoor een overgavefunctie voor aankomst en vertrek van goederentreinen en kon het als keerspoor gebruikt worden om materieel naar de andere zijde van het emplacement te dirigeren.
Een ander nuttig effect van spoor 11d was, naast spoor 9 (achter post T), dat het de enige gelegenheid was om materieel te keren zonder de hoofdsporen voor langere tijd te blokkeren.

Een belangrijke historisch feit (in relatie tot spoor 11d) dient niet onvermeld te blijven. Tot 1995 was Hilversum Intercitystation. In de treinseries naar het Noorden (Groningen en Leeuwarden) en Oosten (Enschede) reden de afzonderlijke treindelen vanuit Amsterdam tot Amersfoort en Zwolle gecombineerd. In Hilversum stopten deze lange IC’s gebruikelijk op spoor 2 en stopten uiteraard vóór het hooggeplaatste uitrijsein 40 (met richtingaanwijzer/koeienkop). Voor de nuttige perronlengte bleek spoor 2 tekort bij de komst van de ICM3-treinstellen. De nuttige perroncapaciteit langs spoor werd tot 15 bakken verlengd, nl. 5 maal ICM3. Mede om die reden moest het wisselcomplex aan de zuidzijde worden opgeschoven en aangepast, temeer er gelijktijdigheid met binnenkomst en vertrek op spoor 1 mogelijk moest blijven. Er zijn toen ingewikkelde (en fraaie) wisselverbindingen ontstaan, maar één markant punt verdween: het hoge uitrijsein 40 van spoor 2 maakte plaats voor een laag dwergsein. De doorrijdsnelheid over spoor 2 was a.g.v. die wisselverbindingen nu niet hoger dan 40 km/h. Bij deze verbouwing van de zuidelijke wisselgroepen is ernstig overwogen spoor 11d te elimineren, in ieder geval het toeleidend wissel. Het zou om kostenbesparing gaan. In ieder geval werd toen - vanuit exploitatief oogpunt - besloten spoor 11d te handhaven: het was aan de zuidzijde de enige gelegenheid om materieel te keren bij een ongewenste stremming, met name richting Utrecht.

Op de al eerder verwijderde los- en laadsporen ligt nu een (betaald) parkeerterrein: Q-park. Kennelijk levert oude NS-grond zo zijn geld op.

Voor vele fotografen was deze omgeving een bron van inspiratie. Te waardevol om hun materiaal in de vergetelheid te laten liggen. Het gebiedje leende zich uitstekend om fraaie spoorfoto’s te maken.
Hieronder diverse foto’s van diverse fotografen.

We gaan eerst terug naar de jaren zestig en zeventig, met foto’s van Peter van der Vlist, Adriaan Pothuizen, Nico Spilt en mijzelf. Daarna zien we foto’s van Henk Koster en Rienk Nauta uit 2007, 2008 en 2009 die een beeld geven hoe de sporen er jarenlang bij gelegen hebben. Tenslotte foto’s van de werkzaamheden van Dick van Aggelen en Rienk Nauta op 14 en 15 november 2009.

Jaren zestig en zeventig

Locomotief 1212 is met de (Duitse) gezelschapstrein 33174 EL onderweg naar Amsterdam en is zojuist Hilversum Sportpark gepasseerd. Op de voorgrond het laatste stukje van spoor 11d; 14 mei 1972. Foto: Peter van der Vlist.		Locomotief 1218 passeert met de omgeleide trein 2324 naar Amsterdam de overweg in de Oude Amersfoortseweg bij de halte Hilversum Sportpark. Rechts het stootjuk van spoor 11d; 27 maart 1976. Foto: Peter van der Vlist.		Treinstel ElD4 603 is afkomstig van trein 2832 uit Utrecht en staat op spoor 11d. Deze trein is in Hilversum gekeerd op spoor 2 i.v.m. werkzaamheden op/aan de overweg waardoor spoor 1 niet bruikbaar was. Spoor 11d was, naast spoor 9 (achter post T), de enige gelegenheid om materieel te keren zonder de hoofdsporen voor langere tijd te blokkeren. Hilversum, 15 mei 1966. Peter van der Vlist fotografeerde het stel vanaf het wat hoger gelegen Wandelpad.
Vanaf de overweg in de Oude Amersfoortseweg bij de halte Hilversum Sportpark kijken we in de richting van het station. Links op het kopspoor 11d staat treinstel 750, rechts zien we de achterzijde van de zojuist gepasseerde trein 2826 waarin treinstel 762 figureert en uit Utrecht komend. Treinstel 750 reed deze dag de openingsrit voor de nieuwe halte Bussum Zuid. Foto: Adriaan Pothuizen, 21 mei 1966. Zie ook www.langsderails.nl Hilversum in vroeger tijden, indexletter H, deel 7: ‘Treindienstleider in 1963’.		Locomotief 1001 met trein 4.4877 (Amsterdam – Utrecht Lunetten) passeert om 12.36 uur Hilversum, hier ter hoogte van de ahob in de Oude Amersfoortseweg. Foto: Edward Bary, 8 maart 1968.		Hilversum, 5 april 1969. Treinstellen 343 en 227 passeren langs het Wandelpad het onderstation, dat toen nog over een eigen spooraansluiting beschikte. De trein zal over een halve minuut de halte Hilversum Sportpark bereiken. Achter waar nu de goederenwagons staan lag vroeger seinpost III. Op de voorgrond kopspoor 11d. Foto Nico Spilt. Zie ook www.langsderails.nl Hilversum in vroeger tijden, index H, deel 1: ‘Herinneringen aan de Gooilijn’.

Treinstel (materieeltype 1936) ELD4-612 rijdt, komend uit Utrecht, Hilversum binnen om 13.48 uur als trein 2836 en wisselt hier ter hoogte van het Wandelpad door naar spoor 1. Het zal een klein uurtje later, om 14.43, weer terugrijden naar Utrecht CS als trein 2837. Om ruimte te maken voor de een half uur later kort kerende (aankomst: -.15, vertrek: -.20) trein van dezelfde treinserie, - ook op spoor 1 - werd deze trein weg gerangeerd en opgeborgen op spoor 9 naast post T aan de noordzijde van het emplacement. In de dienstregelingen 1964/1965 en 1965/1966 kende de treindienst Utrecht - Hilversum v.v. een ‘starre’ halfuurdienst. Er reden nog geen doorgaande treinen vanaf Amsterdam via Hilversum naar Utrecht v.v., behalve enkele toegevoegde avondspitstreinen in de serie 3700. Het ‘halfuurpatroon’, dus met 2 treinen per uur, was niet precies over het halve uur verdeeld, zoals we dat tegenwoordig kennen. Dit hield verband met aansluitingen in Utrecht. Foto: Peter van der Vlist, 27 januari 1965.		Begin jaren zeventig verdringt plan V het oude materieel in de stoptreinseries op de Gooilijn. De treinstellen 425, 445 en 812 rijden hier op 12 juni 1972 als trein 3761 van Amsterdam via Hilversum naar Utrecht. Hilversum, Wandelpad, Foto: Peter van der Vlist. Op de achtergrond links het onderstation, rechts spoor 11d.

Jaren 2007 - 2009

Spoor 11d eindigt in een stootjuk, vlak voor de spoorwegovergang in de Oude Amersfoortseweg. Hilversum, 15 april 2007. Foto; Henk Koster.		De voormalige los- en laadsporen van het emplacement Hilversum zijn gesaneerd; het terrein is ingericht als betaald parkeren-terrein, links op de achtergrond. Een DDAR-trein komt uit Utrecht aan. Rechts de spoorlijn naar Baarn/Amersfoort. We zien ook nog juist wachterswoning 31 en de voormalige douaneloods. Op de plaats waar deze trein rijdt, lag vroeger de dubbele spoorwegovergang in de Liebergerweg over zowel de spoorlijn naar Amersfoort als de spoorlijn naar Utrecht . Hier stond ook seinhuis III. Foto: Henk Koster, 15 april 2007. Zie ook www.langsderails.nl Hilversum in vroeger tijden, index H, deel 10: ‘Herinneringen aan de Gooilijn’.		Een omgeleide Intercitytrein uit Utrecht, bestaande uit VIRM-materieel, passeert de spoorwegovergang in de Oude Amersfoortseweg tussen de halte Hilversum Sportpark en het station. Op de voorgrond het stootjuk van spoor 11d. Foto: Henk Koster, 15 april 2007.
Een DDAR-stam is zijn reis naar Utrecht zojuist in Hilversum gestart en passeert het onderstation Hilversum, dat vroeger over een eigen spooraansluiting beschikte. Het stootjuk van spoor 11d heeft zijn langste tijd gehad. Foto: Henk Koster, 26 april 2008.		Het Wandelpad is nog steeds eigendom van NS, althans volgens dit bordje dat er nog steeds staat. Foto: Rienk Nauta, 21 juli 2007.		Deze foto is genomen in de richting van station Hilversum, vanuit een standpunt ter hoogte van het onderstation. Links zien we een stuk van spoor 11d. Ter hoogte van de aanstormende 386 is duidelijk de open plek zichtbaar waar het wissel heeft gelegen. Foto: Henk Koster, 22 februari 2009.

Impressies van de werkzaamheden november 2009

Het aanbrengen van een nieuw ballastbed voor het HE-spoor aan de halte Hilversum Sportpark. Foto Dick van Aggelen, 14 november 2009.		Storten, uitrijden en egaliseren van nieuw ballastgrond in het HE-spoor aan de halte Hilversum Sportpark. Foto Dick van Aggelen, 14 november 2009. Na het herleggen van de rails zal de ballast door een stopmachine verdicht worden tot een compact geheel.		De herfstzon belicht de fraai gekleurde boomrijke omgeving van de halte Hilversum Sportpark tijdens het leggen van nieuwe, betonnen dwarsliggers ter hoogte van het perron voor het HE-spoor. Dick van Aggelen was op dit mooie moment ter plaatse en legde het kleurrijke tafereel vast op 14 november 2009.
ACTS-loc 7109, beschilderd in de kleuren van Portfeeders, met een ballasttrein tijdens de spoorvernieuwingswerkzaamheden in Hilversum. Foto Dick van Aggelen; 14 november 2009.		ACTS-loc 7107 met een beladen ballasttrein tijdens de spoorvernieuwingswerkzaamheden in Hilversum. Foto Dick van Aggelen; 14 november 2009.		Tegen het decor van het onderstation wordt in Hilversum een trein met platte wagens beladen met vuile ballast. Op de voorgrond liggen secties nieuwe, betonnen dwarsliggers klaar om ingebracht te worden. Foto Dick van Aggelen; 14 november 2009.
Kranen op raillorries scheppen de oude, vervuilde ballast uit het spoor ter hoogte van het onderstation voor afvoer. Rienk Nauta legde in de late herfstzon van deze zaterdag de klus op beeld vast. Rechts ligt het Wandelpad. Hilversum, 14 november 2009.		De vuile ballasttrein is bijna volgeladen. Foto: Rienk Nauta, 14 november 2009.		ACTS-loc 7107 met een beladen ballasttrein staat te wachten op het HQ-spoor bij de spoorwegovergang in de Oude Amersfoortseweg tussen de halte Hilversum Sportpark en het station. tot het zijn lading mag storten in het uitgegraven cunet van spoor HE in Hilversum. Foto: Rienk Nauta, 15 november 2009. Een dag eerder, op zaterdag 14 november was het stootjuk van spoor 11d al verwijderd.
De wagons voor vuile ballast wordt volgeladen. Foto: Rienk Nauta, 15 november 2009.		Weerbarstige onderdelen van het verwijderde stootjuk moeten de grond uit. Foto: Rienk Nauta, 15 november 2009.		Met een Altaskraantje op raillorries wordt wat grof geweld gebruikt om weerbarstige onderdelen van het stootjuk los te trekken. Bijna 100 jaar heeft de verankering voor veiligheid gezorgd van spoor 11d. Foto: Rienk Nauta, 15 november 2009.
Nieuw spoor, schone ballast, maar het spoor is nog niet berijdbaar. Stoppen, schiften, richten, verkanting aanbrengen, bovenleiding controleren zijn nog belangrijke werkzaamheden die gedaan moeten worden voor de eerste trein weer veilig kan rijden. Links in de berm ligt het oude spoor. Ook dat wordt netjes opgeruimd. Foto: Rienk Nauta, 15 november 2009.		De Strukton Unimat 5 stopmachine begint aan zijn klus: het verdichten van de verse ballast en onderstoppen van het nieuwe spoor. Foto: Rienk Nauta, 15 november 2009.		ACTS-loc 7103, beschilderd in de kleuren van Portfeeders, staat met zijn blauwe grindzelflossers te wachten om zijn belading in het spoor te lossen. De reiziger op het perron kan beter de bus nemen: er reden geen treinen, misschien een geïnteresseerde hobbyist. Hilversum Sportpark. Foto: Rienk Nauta, 15 november 2009.
Relaiskast met bedieningssleutels voor de overweg Soestdijkerstraatweg, ahob km 1.1. Bij werkzaamheden worden overwegen gestropt, d.w.z. elektrisch overbrugd. Ze blijven dan open staan, omdat er toch geen treinverkeer is. Moet een werktrein passeren, dan is in de veiligheidsprotocollen de veilige passage geregeld. De sluitbomen worden dan handbediend gesloten. Foto: Rienk Nauta, 15 november 2009.		Relaiskast met bedieningssleutels voor de overweg Soestdijkerstraatweg, ahob km 1.1. Bij werkzaamheden worden overwegen gestropt, d.w.z. elektrisch overbrugd. Ze blijven dan open staan, omdat er toch geen treinverkeer is. Moet een werktrein passeren, dan is in de veiligheidsprotocollen de veilige passage geregeld. De sluitbomen worden dan handbediend gesloten. Foto: Rienk Nauta, 15 november 2009.		Een overwegbevloering is een mooie plek om een railwegvoertuig in het spoor te zetten. Een kraan op lorries manoeuvreert zich op de overweg Soestdijkerstraatweg te Hilversum in het spoor. De veiligheid voor het wegverkeer is geregeld in genomen maatregelen. Foto: Rienk Nauta, 15 november 2009.
Een overwegbevloering is een mooie plek om een railwegvoertuig in het spoor te zetten. Een kraan op lorries manoeuvreert zich op de overweg Soestdijkerstraatweg te Hilversum in het spoor. De veiligheid voor het wegverkeer is geregeld in genomen maatregelen. Foto: Rienk Nauta, 15 november 2009.		De stopmachine staat vlak voor de overweg die even met de hand gesloten wordt voor de veilige passage. Foto: Rienk Nauta, 15 november 2009.

Bij de eerste rit van DE3 114 als Heimwee Expres van het Spoorwegmuseum werd ook Hilversum aangedaan. Na kopmaken is het stel hier ter hoogte van de 'ingraving' langs het Wandelpad weer op de terugweg naar Utrecht. Op de voorgrond het voormalige tracé van spoor 11d. Foto: Peter van der Vlist, 27 februari 2010.