uitgelicht

Inleiding

Op 27 april 2011 werd ik – op uitnodiging van ProRail Regio Noordoost - in de gelegenheid gesteld een oriënterend werkbezoek te brengen aan Oost-Groningen. Voor mij een niet direct voor de hand liggend deel van ons land, maar naar later bleek, zeker interessant. Bewust van het besef dat mijn roots in het nabijgelegen Friesland liggen (mijn vader was een geboren Dokkumer) en in de familiestamboom zich nog takken verspreiden naar Winschoten, Roden en Boertange en omgeving, was een trektocht (per auto weliswaar) naar de provincie een zeer welkome verrijking van de spoorkennis. Als Rivierenlander toog ik op weg naar het “hoge Noorden”. De nadruk van het bezoek lag op de spoorlijn Groningen – Nieuwe Schans; een bezoek aan de Eemshaven kon in het beschikbare tijdsbestek niet ingepland worden maar de ontwikkelingen daar zijn wel het vermelden waard.

Stationsgebouwen en veel bruggen

De focus lag niet zozeer op het spoorwegmaterieel in die regio (hoewel natuurlijk wel gefotografeerd wat onderweg voorbij kwam), maar was vooral gericht op de infrastructuur, de stationsgebouwen en de bruggen. Spoorbruggen zijn in de regio Friesland en Groningen volop te vinden vanwege de vele van oudsher aanwezige waterverbindingen.

Aan de (spoorweg)historie wil ik weinig toevoegen; er zijn tal van informatiebronnen, tijdschriften, boeken en al dan niet historische en topografische atlassen die het gebied uitputtend beschrijven. Op deze dag genoot ik vooral wat het actuele beeld te zien gaf.

Met Google Maps op pad

Op deze pagina een impressie van een dagje rondtoeren, sfeer proeven van wat ook wel de noordelijke nevenlijnen werd genoemd, spoorkennis bijpraten en hier en daar een brugbediening uitproberen. Aldus per trein naar Zwolle en vandaar om 09:00 per auto de regio in. In Leer werd de dag afgesloten met een etentje en we waren in Zwolle terug om 21:30 uur.
Een paar ontwikkelingen mogen in dit korte verhaal niet onvermeld blijven.

Reizigersvervoer van NS naar Arriva

In 1999 werd de exploitatie van de drie Friese lijnen door de Nederlandse Spoorwegen overgedragen aan NoordNed, een bedrijf waarvan NS aanvankelijk nog mede-eigenaar was. Een jaar later volgden de drie Groninger lijnen. Sinds 2003 zijn alle aandelen in bezit van Arriva. In december 2005 heeft Arriva de nieuwe concessie gekregen voor vijftien jaar, dus tot december 2020. De Wadlopers werden in 2006-2007 successievelijk vervangen door nieuw dieselelektrisch materieel, type GTW, gefabriceerd door de Zwitserse firma Stadler Rail. De nieuwe treinstellen werden door Arriva 'Spurt' gedoopt.

Goederenvervoer

Een aantal lijnen heeft naast reizigersverkeer ook een functie in het goederenvervoer. Vanaf het rangeerterrein bij Onnen reden in beginsel elke werkdag buurtgoederentreinen naar Delfzijl en Veendam. Daarnaast ontvangt Groningen Railport in Veendam dagelijks containertreinen uit de Rotterdamse havens en krijgt het naastgelegen Nedmag drie keer per week dolomiet aangeleverd vanuit de Belgische Ardennen. Vanaf Roodeschool wordt vrijwel dagelijks aardgascondensaat per spoor vervoerd. Daarnaast is vanaf Roodeschool in de jaren tachtig een zijlijn aangelegd naar de nieuwe Eemshaven waarover met name in de nachtelijke uren enig goederenvervoer plaatsvindt.

Over de spoorlijnen vindt daarnaast meer onregelmatig goederenvervoer plaats, zoals gipsvervoer naar Delfzijl en houtafval vanuit Veendam. Daarnaast kan gedacht worden aan projectmatig vervoer naar de havens, zoals suiker, buizen en militair materieel. De spoorlijnen Groningen - Leeuwarden en Zuidbroek - Nieuweschans worden momenteel weinig door goederentreinen gebruikt.

Het belang van de bovengenoemde spoorlijnen is met het verschuiven van de vervoersstromen steeds meer in het regionale verkeer komen te liggen, waarbij de kleinere steden per trein verbonden worden met de provinciehoofdsteden Groningen en Leeuwarden.

Toekomstige investeringen

Op dit moment (januari 2016) loopt er een project ter verbetering van de spoorverbinding tussen Groningen en Bremen. Daar is een subsidie voor vrijgemaakt van 8,3 miljoen euro.

ProRail werkt aan spoorlijn Roodeschool - Eemshaven in opdracht van de provincie Groningen. Er wordt samengewerkt met het ministerie van Infrastructuur en Milieu, Groningen Seaports, AG Ems, Arriva, de gemeente Eemsmond, regio Groningen Assen, Stadt Borkum, Landkreis Leer, EDR/Land Niedersachsen en de Kamer van Koophandel Noord. Het project wordt via het INTERREG IV A-programma Deutschland-Nederland medegefinancierd uit het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling (EFRO). In het voorjaar van 2016 wordt gestart met het aanpassen van het bestaande spoor en het aanleggen van het nieuwe spoor. Tegelijkertijd wordt begonnen met station Roodeschool en station Eemshaven. In april 2018 zijn de stations en het spoor af en kan de eerste trein gaan rijden. De terminal van de veerdienst naar Borkum krijgt dan een aansluiting op het spoor door middel van verlenging en verlegging van het spoor in de Eemshaven.

ProRail is op dit moment bezig met de voorbereiding van de verhoging van de baanvaksnelheid naar 140 km/u. (die het huidige reizigersmaterieel ook aankan) tussen Groningen en Nieuweschans. Deze snelheidsverhoging staat gepland voor de periode 2018-2020.

Trans-European Transport Network (TEN-T)

De spoorbrug bij Weener over rivier ‘Ems’ is een essentiële schakel in de ‘B-staatsspoorlijn’ die van oorsprong vanaf Harlingen-Haven naar Bremen voert. Voor aansluiting van de havens Harlingen, Groningen en Emden is een goede oeververbinding in die lijn van levensbelang.
Bovengenoemde havens zullen dan ook opgenomen worden in het TEN-tec programma voor aansluiting op het EU kernspoornet. Naar verwachting met inbegrip van een 2-sporige tunnel bij Weener.

Emslandstrecke

De spoorlijn uit Groningen sluit in Duitsland (via Weener en Ihrhove) bij Leer aan op de zogenaamde Emslandstrecke. Dit is de feitelijke verbinding vanuit o.a. Rheine en Münster naar het noorden van Duitsland, Norddeich, Emden, Bremen en Scandinavië. De Emslandstrecke was het laatste bolwerk van de Duitse stoomtractie. De spoorlijn werd in 1975 geëlektrificeerd waarmee een einde kwam aan de inzet van stoomlocomotieven (Rheine - Salzbergen: 1975, Salzbergen - Emden: 1980). Op deze website, klik hier, voor de beelden. De Emslandstrecke is en was de belangrijke goederencorridor per spoor tussen de Noordduitse zeehavens naar en van het Duitse Ruhrgebied: grondstoffen (kolen, ijzererts) en producten van en voor de industrie (auto’s). Jarenlang hebben Duitse stoomlocomotieven de tractie verzorgd van de zware goederentreinen op deze route.

Achtereenvolgens werden de volgende locaties bezocht:

Onnen - Goederenstation en Werkplaats Nedtrain
Waterhuizen aansluiting - De bonte verzameling van Riekje
Kropswolde - Vergane glorie
Martenshoek - Halte aan de vrije baan
Hoogezand – Sappemeer - Station
Sappemeer Oost - Aan de Borgercompagniesvaart
Zuidbroek - Emplacement en splitsing naar Veendam
Zuidbroek - Brug over Wildervanckkanaal , bediening door Provincie Groningen
Veendam - Arriva, STAR, RSCG en Nedmag
Scheemda - Station
Winschoten - Station
Winschoten - Brug over de Rensel, bediening door Synergon (sociale werkplaats Blijham)
Nieuweschans - Oude Remise en brug over de Westerwoldse Aa
Weener - Bahnhof
Weener - Friesenbrücke, brug over de Ems
Leer - Bahnhof

Bronnen:

NVBS-maandblad Op de Rails, periodieke publicaties onder de titel “De goederendienst in Nederland” – Emiel de Block e.a.
Websites:

Onnen, treinstel 4011 met een soortgenoot staat klaar voor een volgende inzet.

Op de koffie bij Riekje Buivenga-Arends in Waterhuizen; een bonte verzameling spoorwegattributen als bijzonder spoorwegmuseum. Een bijzondere vrouw met een adoratie voor het spoor. Op 6 februari 2014 is Riekje op 65 jarige leeftijd overleden. Vrijwel elke spoorman en elke hobbyist kende haar. Ze woonde bij Waterhuizen-aansluiting (Wha) in de markante blokwachterswoning (1921) langs de spoorlijn Groningen – Bad Nieuweschans, waar ze allerlei spullen verzamelde die te maken hadden met de NS. Meer info, klik hier en hier.

Rond 12:45 uur kruisen in station Kropswolde de trein naar Zuidbroek en die naar Groningen elkaar. De perrons liggen in bajonetligging gescheiden door de overweg in de Woldweg (N386).
Informatie over het stationsgebouw is te vinden op stationsweb.nl
Op deze foto de aankomst van de trein naar Zuidbroek die zal stoppen langs het perron na de passage van de overweg.

Station Kropswolde.

Station Kropswolde, met de vertrekkende Arrivatrein naar Groningen.

Zuidbroek, dubbelsporige basculebrug over het A.G. Wildervanckkanaal met het voormalige bedieningspostje. Brug wordt inmiddels op afstand bediend door de provincie Groningen.

Zuidbroek, bedieningstoestel van de spoorbrug over het A.G. Wildervanckkanaal in de spoorlijn Groningen - Nieuwe Schans. Deze 6 foto's zijn een bijdrage van Theo Overgoor en zijn eerder gemaakt, op 8 mei 2009.

Op de dag van mijn bezoek was er weinig activiteit met goederentreinen, maar een paar oudere foto’s van Bertus Kers illustreren, dat op de containerterminal RSC in Veendam lange goederentreinen samengesteld werden. De “Veendam-shuttle” naar Rotterdam bestond op 7 november 2006 uit de ACTS-locomotieven 7101 met daarachter de 1252 en de 6705 met trein 60263.

De 7101 ging voorop tot Onnen, daarna ging het verder naar de Kijfhoek met de 1252 en 6705. De route liep via Zwolle, Amersfoort, Hilversum, Weesp, Duivendrecht, Breukelen, Gouda en Rotterdam. Tegenwoordig is Groningen Railport in Veendam één van de grootste Nederlandse binnenlandse rail terminals. Vooral voor containers is Groningen Railport (GRP) een belangrijk logistiek kruispunt tussen de mainports in het westen (Rotterdam, Amsterdam, Antwerpen) en het noorden (Bremen, Hamburg). Groningen Railport is ook verbonden met de Europese tijdtabel van conventioneel railverkeer. Samen met de Groninger zeehavens - Eemshaven en Delfzijl - en de stad Groningen zelf, zorgt Groningen Railport voor een compleet noordelijk logistiek geheel. In de havens van Delfzijl een Eemshaven vinden nieuwe ontwikkelingen plaats.

De ontwikkelingen van de goederendienst in Nederland kennen regelmatig veranderingen; publikaties hierover vinden met regelmaat plaats in het tijdschrift Op de Rails van de NVBS. Foto: Bertus Kers.

Zuidbroek Aansluiting, 7 november 2006. Wachten voor stoptonend sein op het eerst passeren van de reizigerstrein naar Nieuwe Schans. Foto's: Bertus Kers.

Station Scheemda. Informatie over het stationsgebouw is te vinden op stationsweb.nl

Station Scheemda.

Station Scheemda met aankomst Arrivatrein op weg naar Groningen.

Station Scheemda met vertrek Arrivatrein op weg naar Groningen.

Rond 15:50 uur kruisen in station Winschoten de trein naar Bad Nieuweschans en die naar Groningen elkaar. Informatie over het stationsgebouw is te vinden op stationsweb.nl

Station Winschoten met vertrek Arrivatrein naar Bad Nieuweschans.

Winschoten - Brug over de Rensel, bediening door Synergon (sociale werkplaats Blijham).

Winschoten - Brug over de Rensel, bediening door Synergon (sociale werkplaats Blijham).

Bad Nieuweschans, voormalige polygonale locomotievenloods met 12 standen en zadeldaken.

Bad Nieuweschans. Informatiebord locloods. De loods is gerestaureerd en sinds 2003 in gebruik als kunstbronsgieterij. De loods is een rijksmonument als herinnering aan de ontwikkeling van de spoorwegen en het industriële verleden van dit gebied.

Bad Nieuweschans met aankomst Arrivatrein uit Leer om plm. 17:10 uur........

..........daarna was er voldoende tijd om de spoorbrug over de Westerwoldse Aa te draaien.
De onderstaande vervolgfoto's geven daar een beeld van.

Bad Nieuweschans, spoorbrug over de Westerwoldse Aa.

Weener. De Friesenbrücke over de Eems (Ems) in de spoorlijn Bad Nieuweschans – Weener – Leer, even ten oosten van Weener (Dld) op 27 april 2011. De brug werd op 3 december 2015 door een zeeschip aangevaren. Hierbij werd het beweegbare gedeelte, de rolklapbrug, volledig vernield. Ook de vaste overspanningen liepen schade op. Het is niet de eerste keer dat de Friesenbrücke werd vernield. Op 18 april 1945 bliezen terugtrekkende Duitse troepen, in aftocht voor de geallieerde legers, de brug grondig op. Op 25 juli 1913 reed een locomotief van de Großherzoglich Oldenburgische Eisenbahn met een trein naar Nieuweschans door stoptonend sein en bleef op de vaste aanbrug boven het water hangen, terwijl de draaibrug geopend stond voor de scheepvaart. Tot 1922 was de brug een draaibrug.
In eerste instantie lijkt het deze keer een langdurig herstel (van enkele jaren) te worden; exploitant Arriva onderhoudt tussen Bad Nieuweschans en Leer een vervangende busdienst. Voor het goederenvervoer lijkt de stremming ingrijpender. Door de stremming kan een goederentrein die vanaf januari 2016 drie tot vijf keer per week van Veendam via Leer naar Bremen en Malmö gepland stond, niet gaan rijden. Het beweegbare gedeelte, de zgn. rolklapbrug, is volledig verwoest. De restanten ervan zijn enkele dagen later verwijderd waardoor het scheepvaartverkeer weer doorgang heeft. Staatssecretaris Dijksma van Infrastructuur en Milieu heeft een brief gestuurd aan haar Duitse ambtscollega waarin ze aandringt op een spoedig herstel van de kapotte spoorbrug en gewezen op de economische belangen ervan in de regionale verbindingen. Deze toezegging deed ze in de beantwoording van Kamervragen van de PvdA, VVD en de ChristenUnie die hierover zijn gesteld. Met name het goederenvervoer ondervindt hinder van deze stremming.
In maandblad Op de Rails 2016-01 (januariuitgave) van de NVBS beschrijft auteur Jacob H.S.M. Veen in een interessant artikel onder de titel: “De Friesenbrücke vernield” de historie van deze belangrijke brug in de grensland spoorverbinding (Groningen – ) Nieuwe Schans – Leer.

Op deze plaats mijn dank aan Wim Mulders (Hoofd Bedrijfsbureau ProRail Regio Noordoost) voor de rondreis in de regio waardoor het bezoek aan diverse markante spoorelementen mogelijk was. Het was een boeiende en leerzame dag met bijzondere bezienswaardigheden.



Op 25 juni 2005 passeerde het cruiseschip Norwegian Jewel van maatschappij Norwegian Cruise Line (NCL) de Friesenbrücke in de spoorlijn tussen Weener en Ihrhoven (- Leer). Het enorme schip voer achterwaarts op eigen kracht (de slepers assisteerden voor koerscorrecties) en was over de Eems (Ems) op weg van de werf (Meyer) in Papenburg naar Emden voor verdere voltooiing. Dat het allemaal net paste blijkt wel uit deze foto’s van Bertus Kers. De normaal te openen basculerolbrug bleef dicht, maar met een hijskraan was de vaste aanbrug tijdelijk weggehaald waardoor voldoende doorvaartruimte gecreëerd werd, net breed genoeg, plm. 40 meter (schip is 32,20 meter breed) voor een voorzichtige passage. Dezelfde boot kreeg in de avonduren bij Leer de volgende brug te nemen: de Jan Berghaus Brücke. Tot ongeveer 2000 maakten grote schepen tussen Papenburg en Emden gebruik van de getijden eb en vloed (de Ems heeft een open zeeverbinding) en moesten door het tij in Leer aan de kant en lagen dan met de boeg op het zand. Toen bij Emden de keersluis Emssperrwerk was gebouwd (in gebruik september 2002) kon men het water in de Ems op peil houden en ging de tocht in een keer van Papenburg door naar Emden altijd achterwaarts zodat de schroef het werk zelf kon doen onder begeleiding van twee slepers. Dergelijke grote schepen hebben veelal een diepgang van rond de 8 meter.

Weener, 25 juni 2005. Foto: Bertus Kers.

Leer, 25 juni 2005. Hetzelfde cruiseschip, de Norwegian Jewel, later op de avond in de haven van Leer. Foto: Bertus Kers.

Latere bronnen: