Artist Impression van de Gotische Bogen bij de Zwaluwenbrug in Hollandsche Rading. Bron: Charles Burki (1909 – 1994). Collectie Het Nederlands Spoorwegmuseum. Kaartreproductie Art Unlimited Amsterdam (kaart nr. C7163). Charles Burki (Magelang, 4 mei 1909 – Den Haag, 28 april 1994) was een Nederlands tekenaar, illustrator en ontwerper van vervoersmiddelen. Meer informatie, klik hier en hier.

In 2012 is het 70 jaar geleden, dat het baanvak tussen Hilversum en Blauwkapel bij Utrecht werd geëlektrificeerd. De toegepaste bovenleidingconstructie is afwijkend van het gangbare en uniek voor Nederland als enige in zijn vorm. De betonnen bovenleidingportalen en het baanvak zijn beide in 2001 resp. 2002 door de Rijksdienst voor Monumentenzorg op de monumentenlijst geplaatst.

Het uit 1874 stammende baanvak tussen Hilversum en Utrecht (concessie voor de aanleg 1870) is onderdeel van het in die tijd door de H.IJ.S.M. aangelegde en geëxploiteerde traject tussen Amsterdam C.S. (via Hilversum en Amersfoort) - Zutphen en de zijtak Hilversum (via Blauwkapel) - Utrecht Maliebaan, de Oosterspoorweg. De grote tijdsspanne tussen concessie en oplevering is te wijten aan de tijdens de voorbereidingsperiode uitgebroken Frans-Duitse oorlog (1870-1871). Door die omstandigheid is de rentestand voor geldleningen hoog en is de prijs van metaal eveneens tot ongekende hoogte gestegen. Uiteindelijk wordt op 10 juni 1874 de zijtak van de Oosterspoorweg van Hilversum naar Utrecht Maliebaan in gebruik genomen. Nog in dit zelfde jaar wordt het enkelsporige baanvak verdubbeld. In 1885 worden Hollandsche Rading, Nieuwe Wetering en Blauwkapel-West naast station Maartensdijk, dat al in 1874 is geopend, een halteplaats op het traject Hilversum - Utrecht.

Eind jaren '30 bestaat er al een schaarste aan staal. Diverse ontwerpen voor betonnen portalen komen van de tekentafel. In februari 1940 wordt, analoog aan het staatsbesluit uit 1918 tot elektrificatie van het hele spoorwegnet, ook overgegaan tot elektrificatie van de "Oosterspoorweg". De z.g. Gooilijnen. Vanuit Amsterdam begint de aanleg richting Amersfoort en Utrecht via Hilversum. Ir. Hupkes, inmiddels directeur NS en groot voorstander van de elektrische stroomlijntreinstellen (o.a. materieel 1936), heeft daartoe in 1939 het plan tot verdere elektrificatie van o.a. Amsterdam-Amersfoort en Amsterdam-Utrecht, via Hilversum, gepresenteerd. Na de tweede wereldoorlog zal Ir. Hupkes president-directeur van de NS worden.

Na het begin van het onder de draad brengen van de Gooilijn richting Amersfoort breekt de Tweede Wereldoorlog uit en wordt de bouw in de loop van 1940 kortstondig stilgelegd en kan in 1941, door de eerder genoemde materiaalschaarste, ook de zijtak Hilversum - Utrecht (12 km) niet meer van stalen portalen worden voorzien. Een constructie uit gewapend beton is ook hier een alternatief.

Ir. J.L.A. Cuperus heeft al in 1938 de sierlijke opengewerkte betonnen bogen ontworpen voor het ophangen van de bovenleiding. NS Ing. J. van Zutphen krijgt de opdracht voor de verdere uitwerking. Op dat moment is hij de betonspecialist van de spoorwegen. Hij is dan nog jong in die dagen. Pas in 1984 heeft hij afscheid moeten nemen van de Nederlandse Spoorwegen. Van Zutphen en z'n portalen zijn nooit vergeten. Nog in 1999 is een beroep op hem gedaan nadat 5 portalen in december 1994, bij Hilversum Sportpark, door een vrachtwagen met omhoog staande kraan, omver zijn getrokken; ze werden opnieuw aangemaakt en geplaatst.

Op 2 mei 1942 komt de elektrificatie Hilversum - Blauwkapel west gereed. In oktober van dat zelfde jaar volgen de aansluitingen via het Maliebaanstation richting Utrecht-Lunetten en Blauwkapel richting Utrecht C.S. Op 10 november 1944, tijdens de Spoorwegstaking, wordt de koperen bovenleidingdraad van het baanvak Hilversum - Utrecht door de bezettingsmacht verwijderd en naar Duitsland afgevoerd.

Een aardig detail is het vermelden waard. Elders knappen de stalen portalen af, als waren het luciferhoutjes, bij het losknippen van de draden. Met grote trots meldt de heer van Zutphen dat "zijn" portalen alle overeind zijn blijven staan. Het ultieme bewijs dat deze betonnen bogen tegen een "stootje" kunnen. Bij de bevrijding in 1945 blijkt ook één spoor van het dubbelsporige baanvak opgebroken. Na de oorlog worden baanvak en bovenleiding hersteld en rijden er sindsdien tot op de dag van vandaag elektrische treinen door een tunnel van "Gotische Bogen".

Begin december 1961 komt het automatisch bloksysteem voor dubbel- enkelspoor beveiliging met lichtseinstelsel 1955 gereed. Dat de betonnen bogen duurzaam zijn heeft de tijd bewezen. Ze zijn anno nu en ruim 70 jaar na de bouw, op een kleine opknapbeurt na in de tachtiger jaren van de vorige eeuw, nog volledig intact. Tot renovatie is besloten omdat er z.g. betonrot in de portalen zou zitten. Uiteindelijk blijkt alleen het ijzerwerk aan de buitenzijde een beetje te roesten. Dat is opgeknapt en bij die gelegenheid werd de versterkingsleiding binnen de boog gehangen, verdwijnen de "oortjes" en kregen de "Y" frames een schilderbeurt waarmee de kleur veranderde van donker naar wit.

Uniek waren de halfronde bogen. En uniek zijn ze nog steeds! Zelfs zo uniek dat in eerste instantie de toenmalige gemeente Maartensdijk het de moeite waard heeft gevonden deze spitsboogvormige (gotische) portalen aan te melden bij de Rijksdienst voor de Monumentenzorg vanwege de architectuur-, cultuurhistorische en typologische waarde. Jammer dat, net voor de beslissing om het hele traject tot monument te verklaren, op 22 juli 1998, het houten spoorhuis op station Hollandsche Rading afbrandt.

Bron: deze tekst is met toestemming overgenomen van de website Gotische Boog, met dank aan Ad Vink. Meer informatie op deze website met fotoreportages, modelbouw (het H0-moduletraject Hilversum – Utrecht), bouwbeschrijvingen en deelname aan evenementen, klik hier.

Aanvulling:

In Zuid Frankrijk komen ook spitsboogvormige bovenleidingsportalen voor, op de spoorlijn Bordeaux – Dax; deze zijn echter van staal. Zie google maps Buglose (Landes). De uitvoering in beton was dus voor Nederland uniek. Voordeel van gebogen bovenleidingsportalen is, dat een grotere portaalafstand toegepast kan worden wat een kostenbesparing oplevert. Onder diezelfde bogen in Frankrijk hebben in de jaren `50 hoge snelheidsproeven plaatsgevonden o.m. met de elektrische locomotief CC 7107. Deze loc was te gast bij het NS 150 Jubileum in 1989. Van dit loctype is de NS 1300 afgeleid.

Hieronder een serie foto's uit diverse jaren met een variatie aan materieel.
Mijn dank aan alle fotoleveranciers.

Elektrificatiewerkzaamheden tussen Hilversum en Blauwkapel West omstreeks 1941/1942. Aanvoer en oprichten van geprefabriceerde betonnen bogen voor de bovenleiding. Foto: J. Stevens (Fotopersbureau Stevens – Hilversum). Collectie Streekarchief Gooi en Vechtstreek. Een exacte datering van deze foto is nog in onderzoek.

Elektrificatiewerkzaamheden tussen Hilversum en Blauwkapel West omstreeks 1941/1942. Aanvoer en oprichten van geprefabriceerde betonnen bogen voor de bovenleiding. Foto: J. Stevens (Fotopersbureau Stevens - Hilversum). Collectie Streekarchief Gooi en Vechtstreek. Een exacte datering van deze foto is nog in onderzoek. Loc is van de serie 3200. Bron: Langs de rails.

Groenekan West (Grw); 11 juni 1959. Materieel 1936 maakt hoofdzakelijk de dienst uit. Treinstel ELD4-619 is als trein 2817 op weg van Hilversum naar Utrecht. Foto: Kees van de Meene.

Hollandsche Rading (Hor); 8 oktober 1959. De foto kijkt in de richting Hilversum, zodat het perron links voor de treinen naar Utrecht is. Het perron voor treinen naar Hilversum ligt achter de overweg rechts. Foto: Kees van de Meene.

Hollandsche Rading (Hor); 8 oktober 1959. Zelfde situatie als vorige foto, wat dichter bij het haltegebouw en de overweg. Het perron voor treinen naar Hilversum ligt achter de overweg rechts. Foto: Kees van de Meene.

Hollandsche Rading (Hor); 8 oktober 1959. Treinstel ELD4-619 is als trein 2823 op weg van Hilversum naar Utrecht. Het perron is voor treinen naar Hilversum. Foto: Kees van de Meene.

Hollandsche Rading (Hor); 8 oktober 1959. Treinstel ELD3-405 is als trein 2828 vertrokken naar Hilversum. Foto: Kees van de Meene.

De halte Soestdijkerstraatweg in Hilversum, 28 oktober 1952. De halte kreeg in dat jaar een stenen gebouwtje met reizigerswachtruimte, overwegbediening en loket met kaartverkoop. De naam Soestdijkerstraatweg is op 30 mei 1965 gewijzigd in Hilversum Sportpark. Tot de zomer van 1938 was het slechts een stopplaats met stoppen op verzoek… Het zichtbare treinstel van het type Materieel 1946 is op weg naar Utrecht en nog betrekkelijk nieuw en in zijn oorspronkelijke kleurstelling; groen met rode frontbiezen. Aan de reconstructie van de overweg wordt nog gewerkt, het afgesloten boompje sluit nog geen voetpad af, dat nog moet worden aangelegd. Toen al was sprake van een verbreding van de overweg. En een mooie tweekleurige Citroen Traction Avant van na de oorlog bepaalt het straatbeeld. De elektrificatie van het baanvak Hilversum - Blauwkapel werd op 4 mei 1942 voltooid. Foto: J. Stevens (Fotopersbureau Stevens - Hilversum).

Hilversum Soestdijkerstraatweg (Sdw); 8 oktober 1959. Foto: Kees van de Meene. Op 2 maart 1959 kreeg Hilversum moderne relaisbeveiliging met het NX-bedieningssysteem en de aansluitende baanvakken automatisch blokstelsel.

De stopplaats Soestdijkerstraatweg in Hilversum, 1938, vóór de elektrificatie, met dienstwoning en wachtpost 33. De auto is een Fiat Topolino, die vanaf 1936 geproduceerd zijn. Gert-Jan Hondelink meldt bij deze foto: gezien de aanduiding "Stopplaats Soestdijkerstraatweg" moet dit vóór juni 1938 zijn. Tot die tijd werd onderscheid gemaakt tussen stations, halten en stopplaatsen. Stopplaatsen waren facul-tatieve halten waar daartoe aangewezen treinen stopten op verzoek. Vanwege de invoering van starre en frequente treindiensten met hogere snelheden in 1938 werden alle stopplaatsen opgeheven. Sommige daarvan - waaronder de stopplaats Soestdijkerstraatweg - werden opgewaardeerd tot halte. Met de in-voering van de zomerdienst 1938 heette de vroegere stopplaats "Halte Soestdijkerstraatweg". Foto: J. Stevens (Fotopersbureau Stevens - Hilversum). De spoorwegmedewerker is met een oliekan de smeerpunten van de spoorboom aan het smeren.

Maartensdijk (Mtk); 8 oktober 1959. Achter het haltegebouw de goederenloods met een eigen spooraansluiting.Foto: Kees van de Meene.

Maartensdijk (Mtk); 8 oktober 1959. De goederenloods met een eigen spooraansluiting via een wisselverbinding in het hoofdspoor. Foto: Kees van de Meene. Vergelijk ook de foto van Peter van der Vlist verderop van 20 april 1973.

Maartensdijk (Mtk); 8 oktober 1959. Een fraaie overzichtsfoto met op de voorgrond de bediende overweg in de Dorpsweg. Een vierwagentreinstel van het materieeltype 1936 vervolgt zijn reis naar Hilversum als trein 2842. Foto: Kees van de Meene.

Maartensdijk (Mtk); 20 mei 1980. Zelfde situatie als vorige foto, ruim 20 jaar later. Foto: Kees van de Meene.

Maartensdijk (Mtk); 20 mei 1980. Zelfde situatie als vorige foto, met trein 3967, op weg van Hilversum naar Utrecht. Foto: Kees van de Meene.

Maartensdijk (Mtk); 20 mei 1980. Zelfde situatie als vorige foto, met trein 5766, op weg van Utrecht naar Amsterdam. Foto: Kees van de Meene. De gemeente De Bilt heeft haar plannen voor een nieuw station in Maartensdijk ter verbetering van de bereikbaarheid van de regio in de ijskast moeten zetten. NS ziet er niets in, noch qua reizigersaantallen, noch qua inpasbaarheid in de dienstregeling op dit tweesporige baanvak. Recente bron: RTV Utrecht, klik hier.

Hilversum Sportpark; 22 januari 1966. De halte is het meest zuidelijke spoorwegstation van Hilversum, gelegen aan de spoorlijn Hilversum - Utrecht en werd geopend in 1874 als Hilversum-Amersfoortsche Straatweg. In 1919 werd de naam veranderd in Hilversum-Soestdijkerstraatweg. Om verwarring te voorkomen met station Soestdijk werd de naam Hilversum-Soestdijkerstraatweg in 1965 veranderd in Hilversum Sportpark, vernoemd naar de nabij gelegen sportaccommodaties die destijds veel door treinreizigers bezocht werden. Het betreft een eenvoudige halte met een gebouwtje dat als fietsenwinkel in gebruik is. De loketruimte is veranderd in een Turkse hapjeskiosk. De beide zijperrons liggen in bajonetligging elk ter weerszijde van de spoorwegovergang in de Soestdijkerstraatweg, thans een belangrijke uitvalsweg naar de A27. Materieel 1936 is nog volop in dienst. Links treinstel 615 als trein 2837 naar Utrecht. Rechts treinstel 618 als trein 2840. Het gebouwtje links in zandgele baksteen is de fietsenstalling. Foto: Peter van der Vlist.

Treinstel DE3-130 (plan U) is op weg van Amsterdam naar de werkplaats in Utrecht onder treinnummer 3.6616 als het daags voor Kerstmis Hilversum Sportpark passeert. Naast de spoorbaan lagen tal van particuliere moestuinen, die in het kader van de veiligheid allemaal geruimd zijn. Het sportpark waarnaar het station is genoemd, werd in de jaren twintig aangelegd naar ontwerp van Willem Marinus Dudok. In het sportpark ligt het atletiekstadion en lag een drafbaan. Een deel van het sportpark is inmiddels bebouwd met kantoren en een ROC. Dudok ontwierp ook het park Laapersveld, aan de andere kant van de spoorlijn wat op de foto zichtbaar is achter het perron. Foto: Peter van der Vlist, 24 december 1971.

Onder de gotische bogen tussen Hilversum Sportpark en Hollandsche Rading passeert hier treinstel 454 (type plan V) als trein 3741, op weg van Amsterdam naar Utrecht CS, de automatische blokseinen P- 702 en 704 voor de tegenrichting, bij KM 2.015. Foto: Peter van der Vlist, 29 december 1971.

Het eerste gotische boogportaal staat ter hoogte van de spoorwegovergang in de Oude Amersfoortsche weg in Hilversum. Treinstel 443 (type plan V) is zojuist van de halte Hilversum Sportpark vertrokken als trein 3736 en zal zijn rit naar Amsterdam vervolgen. De beide seinen 66 (Linker Spoor) en 70 (Rechter Spoor) zijn de bediende inrijseinen van het station Hilversum Centraal. De trein is sein 70 gepasseerd met seinbeeld "geel" en heeft dit sein inmiddels afgereden. Het staat weer in de stand "stop""(rood). Foto: Peter van der Vlist, 6 januari 1972.

Een extra trein passeert Hollandsche Rading. Het betrof een excursie NVBS/MOROP-Congres op 20 augustus 1975. Sprinters 2005 (v) + 2001 (a) als extra trein 63.500 Amsterdam – Utrecht Maliebaan (Spoorwegmuseum) ten behoeve van de deelnemers aan het congres. De trein was om 09.50 uur uit Hilversum vertrokken. Foto: Peter van der Vlist.

In de verkanting van de boog bij Hollandsche Rading ter hoogte van de Zwaluwenbrug bij KM 4.585 helt treinstel 853 (plan V) iets schuin als het als trein 3941 op weg is van Amsterdam, via Hilversum naar Utrecht CS. Foto: Peter van der Vlist, 5 januari 1985.

Het museumtreinstel DE3-114 onder de gotische bogen bij Hilversum Sportpark, komend uit Utrecht Maliebaan. Het stel reed de Heimwee Expres en het was de eerste rit die de 114 weer maakte na zijn opknap- , annex schilderbeurt. Het overschilderen van geel in rood had in het museum plaats gevonden. De Heimwee Expres keerde toen nog in Hilversum. Foto: Peter van der Vlist, 27 februari 2010.

Het museumtreinstel DE3-114 onder de gotische bogen bij Hilversum Sportpark, komend uit Utrecht Maliebaan. Het stel reed de Heimwee Expres en het was de eerste rit die de 114 weer maakte na zijn opknap- , annex schilderbeurt. De Heimwee Expres keerde toen nog in Hilversum. Foto: Peter van der Vlist, 27 februari 2010.

Leeg materieeltrein 99866 naar Utrecht, bestaande uit de Plan U-treinstellen DE3-131 en 141 passeren onder de mooie portalen de restanten van de goederenloods, behorende wat eens het station Maartensdijk was. De loods heeft er nog lang gestaan. De DE3-en van Noord Holland werden op zaterdag via de Gooilijn uitgewisseld naar/van de werkplaats Utrecht. Ondanks de wens van de Gemeente De Bilt om de bereikbaarheid van de regio te verbeteren met een nieuw station voor Maartensdijk, ziet NS daar geen haalbaarheid in, noch qua reizigersaantallen, noch qua inpasbaarheid in de dienstregeling. De gemeente heeft de plannen voor een nieuw station in Maartensdijk voorlopig in de ijskast gezet. Foto: Peter van der Vlist, 20 april 1973. Recente bron: RTV Utrecht, klik hier.

Ten behoeve van de bouw van een auto-viaduct tussen Maartensdijk en Groenekan over de spoorlijn Hilversum – Utrecht moest de bovenleidingconstructie worden aangepast. Enkele oorspronkelijke boogportalen ter weerszijden van het viaduct moesten daarbij vervangen worden door de traditionele stalen exemplaren. Vanwege de verlaging van de hangdraden die onder het viaduct doorgeleid moesten worden, werden de horizontale liggers van de nieuw geplaatste portalen telkens een stukje lager geplaatst, naarmate de portalen dichterbij het viaduct kwamen te staan. Deze onderbreking van de Gotische Bogen (op de achtergrond goed zichtbaar) verstoort enigszins het fraaie aaneensluitende beeld, maar technisch was er geen andere oplossing. Treinstel Mat ’46 ELD2-250 dat onderweg is als trein 2836 Utrecht - Hilversum is net onder het viaduct doorgereden van waaraf de foto is gemaakt. De foto kijkt in de richting Hilversum. Het weiland links van de spoorbaan ligt er nog steeds maar rechts naast de spoorlijn ligt nu parallel de drukke autosnelweg A27. Deze werd begin jaren 70 gebouwd en fasegewijs in gebruik genomen tussen 1971 en 1973: 21-9-1971: Openstelling 2 x 2 rijstroken Utrecht noord – Maartensdijk 21-6-1972: Openstelling 2 x 2 rijstroken Maartensdijk – Hilversum 14-12-1973: Openstelling 2 x 2 rijstroken Hilversum – Knooppunt Eemnes Bron: autosnelwegen.nl, klik hier. Het betreffende viaduct is gelegen in de Nieuwe Wetering en staat sinds het gebruik van de A27 bekend als de afslag 32 Bilthoven/Maartensdijk van de A27 die ook verbinding geeft met de N417, de tweebaansweg naar Maartensdijk/Hollandsche Rading, dit is de oude weg Hilversum - Utrecht toen de A27 nog niet bestond. Foto: Peter van der Vlist, 27 juli 1966.

Treinstel SGM3-2961 rijdt (in twee gekoppelde treinseries) een lang ”sprinterrondje” door de Randstad als trein 5034/5745 (Dordrecht - Leiden - Schiphol - Weesp - Utrecht) en passeert hier in een winters decor Hollandsche Rading onder de Gotische Bogen. Foto: Bert Stortenbeker, 20 december 2010. Meer foto’s op stortenbeker.eu, klik hier. De hoofdvoedingsleiding hangt hier inmiddels binnen de bogen en niet meer aan zgn. "oortjes" aan de buitenzijde van de portalen.

Hilversum Sportpark; 2 juni 2009, toegang vanaf de Soestdijkerstraatweg. Op perronspoor 2 stoppen de treinen uit Utrecht naar het hoofdstation van Hilversum en verder. Omdat de portalen vanwege de toegankelijkheid van het perron wat breder zijn ten behoeve van de vrije doorgang, werd dit bovenin gecompenseerd met een horizontale, stalen tussenbalk. Foto: Bert Stortenbeker.

Hilversum Sportpark; 2 juni 2009. Dezelfde situatie als de vorige foto, hier met een stoptrein gereden door een vierwagenstreinstel Materieel 1964 (plan T). Foto: Bert Stortenbeker.

Hilversum Sportpark; 2 juni 2009, gezien vanaf de toegang (links) via de spoorwegovergang in de Oude Amersfoortseweg, kijkend richting Utrecht. We kijken tegen de achterzijde van de inrijseinen 66 (rechts) en 70 (links). Vergelijk voorgaande foto's. De hoofdvoedingsleiding hangt hier binnen de bogen en niet meer aan zgn. "oortjes" aan de buitenzijde van de portalen. Foto: Bert Stortenbeker.