Pagina: [1] [Terug]


Materieel Plan U (DE3)

Plan U was een type driedelig dieselelektrisch treinstel (officiële aanduiding: DE3) van de Nederlandse Spoorwegen.

Indienststelling
Deze treinstellen werden tussen 1960 en 1963 gebouwd door Werkspoor te Utrecht en kwamen in dienst onder de nummers 111-152. Ten opzichte van het voorgaande elektrisch materieel '54 (Hondekop) had de neus een modernere vormgeving. Oorspronkelijk was het plan om de stellen dezelfde neus te geven als de eveneens door Werkspoor gebouwde DE4 TEE-treinstellen. Door de hoekige neusvorm van de TEE-stellen bleef bij hevige regenval echter de regen terugslaan op de ramen, wat veel overlast voor de machinist veroorzaakte. Daarom kregen de nieuwe dieseltreinstellen een rondere neus, die later ook werd toegepast bij het elektrische Mat '64. Andere vernieuwingen ten opzichte van het oudere materieel waren de lichte constructie, centrale deursluiting door de conducteur en een omroepinstallatie. De treinen werden rood geschilderd, de omstreeks 1960 ingevoerde nieuwe kleur voor dieseltreinen. Door de oorspronkelijke kleurstelling kregen de treinen eveneens de bijnaam Rode Duivel, geïnspireerd door de bijnaam Blauwe Engel van de in 1965 gereviseerde en Rood omgeschilderde oudere DE1 en DE2 dieseltreinstellen Plan X.

Eigenschappen
De treinstellen bestaan uit drie rijtuigbakken; in een koprijtuigbak is de Werkspoor-dieselmotor van het type RUHB (later vervangen door een SACM-motor) opgesteld met een vermogen van 1000 pk/~ 736 kW, waardoor deze dieseltreinstellen in combinatie met het lagere gewicht sneller konden optrekken dan hun voorgangers. Een dieseltreinstel Plan U heeft de indeling mBDk + B + ABk. De mBDk is slechts voor de helft voor reizigers toegankelijk, de rest bestaat uit de motorruimte. De treinstellen kunnen met twee of meer tegelijk in treinschakeling rijden, maar niet met andere materieeltypen.

Vanaf 1968 werden zij in de nieuwe huisstijlkleur geel geschilderd, opmerkelijk is dat de motorbak geen drie maar slechts twee diagonale blauwe banden kreeg op de zijkant. Vanaf 1972 werden de schuifdeuren vervangen door de inmiddels bij Mat '64 geïntroduceerde en met succes beproefde zwenk-zwaaideuren.

Revisie
In juni 2000 werd besloten 19 treinstellen een levensduurverlenging te geven. Hierbij zouden de stellen voorzien worden van airco in de cabine, nieuwe bekleding voor de stoelen en zelfs een nieuwe dieselmotor. De stellen zouden worden ingezet op geëlektrificeerde baanvakken en konden zo het daar ontstane materieeltekort opvangen. Vijf stellen kregen bovendien ATB Nieuwe Generatie ingebouwd. Hierdoor kon de NS de treinstellen ook inzetten op dieselbaanvakken waar deze beveiliging van toepassing was. Uiteindelijk werden 15 treinstellen gereviseerd. De stellen waren herkenbaar aan de grote zwarte doos op de cabine van de motorbak ten behoeve van de airconditioning. De vijf treinstellen met ATB NG werden vernummerd in 191-195.

Inzet
Plan U was bedoeld om de treindienst op de dieselbaanvakken uit te breiden en in tweede instantie ter vervanging van de "dieseldrieën" Mat '34 uit 1934. Naast de in 1953-1954 aangeschafte dieseltreinstellen Plan X waren er treinstellen nodig met een grotere capaciteit voor de wat drukkere niet-geëlektrificeerde spoorlijnen.
De treinstellen reden vooral op de drukkere diesellijnen. Een groot deel van deze lijnen is dan ook tijdens de loopbaan van het materieel geëlektrificeerd. De eerste treinstellen werden in 1960 ingezet tussen Dordrecht en Geldermalsen. Het Plan U materieel heeft hier tot de elektrificatie in 1992 gereden. Nadat er meer treinstellen gereedkwamen, werden ze ook ingezet op de spoorlijnen Nijmegen - Roermond, Arnhem - Winterswijk en tussen Zwolle en Emmen. Op de laatstgenoemde lijn bleef het materieel rijden tot de elektrificatie in 1987. Op de andere twee trajecten hielden de Plan U stellen het nog zo'n tien jaar langer uit, tot de komst van het nieuwe Dieselmaterieel '90. Tussen begin jaren '60 en de komst van het nieuwe Wadlopers begin jaren '80 reden de treinstellen ook tussen Groningen en Leeuwarden.
Ter vervanging en versterking van de oude DE-5 treinstellen reden de Plan U stellen tussen 1967 en 1974 op het traject Amsterdam – Hoorn – Enkhuizen. Dat jaar werd ook dit traject geëlektrificeerd en konden de vrijgekomen treinstellen de laatste dieselvijfen aflossen.
In 1987 werden de treinstellen die vrijkwamen na de elektrificatie van het traject Zwolle - Emmen ingezet tussen Zutphen en Enschede. Vanaf 1998 werd deze treindienst Zutphen - Oldenzaal. En in 1992 werden de treinstellen die vrijkwamen door de elektrificatie van het traject Dordrecht - Geldermalsen ter versterking van de Wadlopers ingezet tussen Groningen en Nieuweschans. De stellen bleven hier tot de overname van de treindienst door NoordNed in mei 2000 rijden. Hierbij kwamen de treinstellen bij defecten aan het Duitste materieel zelfs een enkele keer in Leer (D) terecht.
In de periodes rondom de buitendienststelling van de DE-2 treinstellen en komst van de nieuwe DM '90 treinstellen werd de inzet van het dieselmaterieel regelmatig gewijzigd en verschenen de Plan U treinstellen kortstondig op een aantal trajecten: Tussen 1995 en januari 1999 werden de treinstellen ingezet tussen Zwolle en Almelo en tussen Zutphen en Winterswijk. In 1997 en 1998 reden ze op het Kamperlijntje en tussen Almelo en Mariënberg.
Ook werd het vrijgekomen materieel ingezet in de stoptreindiensten op volledig geëlektrificeerde baanvakken: Van eind jaren '80 tot 1995 reden de stellen bijvoorbeeld enkele slagen tussen Nijmegen en 's-Hertogenbosch. In de jaren '90 reden ze ook planmatig enkele spitsstoptreinen tussen Enschede en Deventer. Ook reden ze bijvoorbeeld bij werkzaamheden aan de bovenleiding een korte periode op de Hoekse lijn en tussen Utrecht en Hilversum.
Het Plan U materieel reed in haar bestaan ook een aantal speciale doorgaande treinen, waarbij een deel van het traject niet elektrisch bereidbaar is. Zo reden de stellen in de jaren zeventig een rechtstreekse trein tussen Arnhem en Harlingen, in de jaren '80 werden ze ingezet in de Valkenburg Expressen tussen Zwolle en Valkenburg die via de Maaslijn reden en in de jaren '90 reed er kortstondig een Attractie Express tussen Enschede en Emmen. Tenslotte werden enkele Plan U treinstellen in maart 1997 vanwege werkzaamheden in Amersfoort ingezet als internationale sneltreinen tussen Amsterdam en Bad Bentheim. Hierbij werd gereden via Utrecht, Arnhem en het niet geëlektrificeerde traject Zutphen - Hengelo.

Inzet bij Syntus
In 1999 huurde Syntus naast vier DM '90 treinstellen voor de dienst Doetinchem - Winterswijk ook vier Plan U treinstellen voor de dienst tussen Zutphen en Winterswijk. De stellen 113-115 en 125 reden later ook spitstreinen tussen Arnhem en Zevenaar. In juni 2001 keerde de 125 terug naar de NS, maar in september 2001 werd ter versterking de 112 aan Syntus verhuurd. De vier stellen in de zomer van 2002 vervangen door de nieuwe treinstellen van het type LINT.

Inzet bij NoordNed
Wegens materieeltekorten werden in januari 2001 ook door NoordNed drie Plan U treinstellen gehuurd. In juni dat jaar volgden nog drie treinstellen. Deze verhuur was mogelijk omdat de laatste treinstellen die niet voor revisie in aanmerking kwamen die maand bij de NS buiten dienst waren gesteld. Hiermee keerden de stellen opnieuw weer even terug op het traject Groningen - Nieuweschans. In augustus dat jaar keerden vijf van de zes stellen alweer terug naar de NS. In februari 2002 keerde het laatste Plan U treinstel terug.

Inzet bij de NS tot de buitendienststelling
In 2001 waren vrijwel alle diesellijnen overgenomen door andere vervoerders of werd door de NS het nieuwe DM '90 ingezet. Daarnaast waren vrijwel alle diesellijnen inmiddels voorzien van ATB NG. De laatste dienst voor onverbouwde treinstellen was dan ook de stoptreindienst tussen Hengelo en Oldenzaal. In juli dat jaar was ook dat traject van ATB NG voorzien en werd de dienst overgenomen door DM '90 en konden de laatste onverbouwde treinstellen buiten dienst.
De eerste gereviseerde treinstellen werden in april 2002 ingezet in de treinserie 9100 (Stoptrein Zwolle – Groningen) In december dat jaar volgde de treinserie 6400 (Stoptrein Weert – Eindhoven). Ook verschenen de treinstellen wegens defecten aan het DM '90 nog af en toe tussen Zwolle en Kampen. Ruim anderhalf jaar later, in december 2003, werden de laatste stellen, ondanks de kostbare revisie, alsnog terzijde gesteld.

Na de buitendienststelling

Museumstellen

Rode Plan U in het Spoorwegmuseum
Treinstel 114 is bewaard gebleven in de collectie van het Nederlands Spoorwegmuseum te Utrecht.

Treinstel DE3/plan U 114 behoort samen met het Blokkendoostreinstel Materieel 1924, het Hondekoptreinstel ELD2-386 Materieel 1954 en de diesel-elektrische motorwagen DE1-41 tot de rijdende collectie van Het Nederlands Spoorwegmuseum, waarmee – in afwisseling – met enige regelmaat de zogenaamde Heimwee Expres gereden wordt, een gelegenheid om op weekenddagen per museumtrein vanaf Utrecht Centraal het museum aan de Utrechtse Maliebaan te bereiken en te bezoeken. Het DE3-treinstel werd begin 2010 in zijn oorspronkelijke rode kleur teruggebracht door een daartoe ingehuurd professioneel schildersbedrijf, waarmee het oude NS-geel verdween. De roze grondlak ter voorbereiding van de rode kleur als afwerklaag gaf het stel tijdelijk een bijzonder aanzien. De schilderklus nam enkele weken in beslag en vond in het museum plaats. Foto’s: Peter van der Vlist, 10 februari 2010.

Het museumtreinstel DE3-114 onder de gotische bogen bij Hilversum Sportpark, komend uit Utrecht Maliebaan. Het stel reed de Heimwee Expres en het was de eerste rit die de 114 weer maakte na zijn opknap- , annex schilderbeurt. De Heimwee Expres keerde toen nog in Hilversum. Foto: Peter van der Vlist, 27 februari 2010. Zie ook het thema Uitgelicht, Gotische Bogen, klik hier.

Stichting Haarlem IJmuidense Spoorweg Maatschappij
De stellen 113 en 115 zijn overgedragen aan de stichting Haarlem IJmuidense Spoorweg Maatschappij (HIJSM) te Haarlem. Beide werden in 2005 en 2006 weer rijvaardig gemaakt en in de oorspronkelijke rode kleur geschilderd. In mei 2007 werd daar ook het gerenoveerde treinstel 121 aan toegevoegd. Ook dit treinstel werd rood geschilderd. De zwarte doos op de cabine van het motorrijtuig was nog duidelijk herkenbaar. Door vandalen werden in de nacht van 21 op 22 februari 2009 van de drie Plan U-treinstellen van de HIJSM te Haarlem deuren opengebroken en de ruiten en het interieur vernield. Al het materieel is zwaar beschadigd geraakt, maar kon deels hersteld worden met onderdelen uit andere terzijde gestelde treinen. De schade bedroeg enige honderdduizenden euro's. De 114 is in 2009 rijvaardig gemaakt, en is in 2010 teruggereden naar het spoorwegmuseum om weer rood worden geschilderd, en wordt ingezet in bijzondere ritten.

Verkoop aan Slowakije
De NS heeft 6 Plan U's verkocht aan Bratislavská Regionálna Kol'ajová Spoločnost' (BRKS) in Slowakije. De treinstellen zouden worden ingezet als sneltreinen tussen Bratislava en Košice. Het gaat om de treinstellen 116, 117, 125, 191, 193 en 151. De 125 en 193 zijn op 11 mei 2007 vertrokken naar Slowakije en aangekomen in Bratislava. De overige 4 zijn wegens het uitblijven van betaling opgeslagen in Amersfoort en in oktober 2009 gedemonteerd. Overgebleven treinstel 195 is ook opgeslagen in Amersfoort. Inmiddels heeft de BRKS het reizigersvervoer gestaakt en legt zich nu toe op goederenvervoer. De twee Plan U-treinstellen in Slowakije zijn daar nooit ingezet en staan anno 2008 ergens op een industrieterrein.

Serie:

  • 42 driewagenstellen 111 - 152

De treinstellen zijn gebouwd door Werkspoor.

Indienststelling 1960 - 1963
Buitendienststelling 2003

Bronnen:

  • Wikipedia; ‘Lijst van Nederlands spoorwegmaterieel’
  • NVBS-maandblad ‘Op de Rails’
  • Maandblad ‘Het Openbaar Vervoer‘(HOV)
  • Boek: ‘Dieseltreinen in Nederland’ (Carel van Gestel en Bert van Reems, uitgeverij De Alk, Alkmaar, 1997. ISBN 90-6013-975-5 )
  • De boekenserie ‘Spoor en Tram’/’Spoor en Trein’, uitgeverij De Alk, diverse uitgaven
  • Internet: www.seinarm.nl biedt in dit kader ook interessante informatie (diesel-elektrisch en diesel-mechanisch stroomlijnmaterieel)
  • Internet: www.langsderails.nl de website van Nico Spilt, ‘Langs de rails’.


Treinstel DE3-111 op een proefrit bij Utrecht; 14 september 1960. Foto: Nederlandse Spoorwegen/Collectie foto-verzameling: Bas van Heezik. Treinstel DE3-123 op het werkplaatsterrein in Zwolle; 21 september 1962. Foto: Nederlandse Spoorwegen/Collectie foto-verzameling: Bas van Heezik.


Aankomst van trein 6215, bestaande uit de treinstellen DE3-147 en DE3-137 in Venlo (10.19/10.21 uur), op weg van Nijmegen naar Roermond. Op de achtergrond een loc serie 1200. Venlo; 13 augustus 1966. Treinstel DE3-117 als trein 6158 Nijmegen – Utrecht hier gefotografeerd tussen Tiel (v: 17.05) en Geldermalsen (a: 17.15 uur) in de boog vóór Geldermalsen Aansluiting; 25 juni 1977. Het baanvak Tiel – Geldermalsen werd per zomerdienstregeling 1978 elektrisch.


Treinstel DE3-144 als trein 6159 Utrecht - Nijmegen hier gefotografeerd tussen Geldermalsen (v: 17.15) en Tiel (a: 17.25 uur) in de boog na Geldermalsen Aansluiting; 25 juni 1977. Het baanvak Tiel – Geldermalsen werd per zomerdienstregeling 1978 elektrisch. Treinstel DE3-138 als trein 6147 Utrecht - Arnhem hier gefotografeerd tussen Wadenoijen en Tiel (a: 14.25 uur) op de allerlaatste dag, dat deze dienst met dieseltractie wordt uitgevoerd tussen Utrecht en Tiel ; 27 mei 1978.Het baanvak Tiel – Geldermalsen werd per zomerdienstregeling 1978, ingaande 28 mei, elektrisch en werd de treindienst in de serie 6100 ingekort en tussen Utrecht en Tiel elektrisch gereden. Doorgaande reizigers stappen sindsdien in Tiel over.


Op 13 april 2001 wordt te Arnhem Plan U stel 147 weer in dienst genomen. Het frontsein staat alleen nog in de rangeerstand. Foto: Robert Huls Op 08 oktober 2001 staat Syntus Plan U stel 115 te Zevenaar klaar als spitstrein richting Arnhem. Foto: Robert Huls


Op 30 november 2001 passeren Syntus Plan U stellen 115 (voor) en 112 (a) Duiven als spitstrein richting Arnhem. Foto: Robert Huls Op 30 november 2001 Syntus Plan U stel 114 met nog oude ramen Duiven, richting Zevenaar als spitstrein. Foto: Robert Huls


Op 16 juli 2002 rijden NS Plan U stellen 193 (voor) + 126 (achter) door Haren. Foto: Robert Huls Op 16 juli 2002 rijden Plan U stellen 195 (voor) + 116 (achter) te Onnen. Foto: Robert Huls


31 augustus 2002 - Plan U stellen 117 (voor) + 150 (achter) passeren Wijster als stoptrein richting Zwolle. Foto: Robert Huls Op 13 december 2003 reden de Plan U stellen hun laatste ritten op het Nederlandse spoor. Op de foto staat treinstel 116 te Eys tijdens een donateursrit van Stichting Mat'54 Hondekop vier naar Zuid Limburg op 30 december 2003. Foto: Robert Huls. Station Eijs-Wittem is het voormalige station van Eys (vroeger gespeld als Eijs), tegenwoordig een station van de ZLSM. Het station is gelegen aan de spoorlijn van Maastricht naar Simpelveld.

Materieel wat langdurig geparkeerd staat voor museum- of instructiedoeleinden blijkt soms een bijzondere aantrekkingskracht te hebben op de natuur. Het rode plan U treinstel 115 van de Stichting Diesel III (website klik hier) en SGM-treinstel 2992 voor de UPH-instructie (UPH = Universele Praktische Herinstructie) van NS Reizigers stonden op 4 juli 2011 gebroederlijk naast elkaar geparkeerd in Amersfoort. De SGM 2992 werd dagelijks van binnen en buiten geïnspecteerd omdat het tiptop in orde moest blijven. UPH-instructeur Bas van Heezik ontdekte bij zijn "rondje buitenom" een bijzondere gast. Zijn aandacht werd getrokken door een merelmoeder die haar nest wel op een hele rare doch zeer comfortabele plek had gebouwd, namelijk in één van de instaptreden van het ABk-rijtuig van de rode Plan U 115. Niet alle vogels leggen een ei in mei. Maar misschien was deze merel wel aan haar "2e leg" want de foto werd gemaakt begin juli. Hopelijk geeft de vakantietijd wat rust rond het nest. Maar eens zullen beide treinstellen weer uitvliegen .....en moeder merel met jong(en) ook. Foto's: Bas van Heezik, Instructiemachinist/UPH-instructeur NS Reizigers. Geïnteresseerd in vogels? Klik hier.

DE-3 treinstel 122 op spoor 6 te Geldermalsen. Het stel staat onder de oude voetbrug, die in juli 2010 is vervangen door een nieuwe. Het treinstel stond in de daluren (overdag) geparkeerd om in de spitsuren de dienst op Dordrecht te versterken. Foto: Frans van den Hurk Sr., mei 1964.

Treinstel DE3-123 van de dienst Geldermalsen - Dordrecht staat als ledig materieel geparkeerd op spoor 8 in Geldermalsen, in afwachting van inzet als spitsversterking. Tot en met 9 december 2006 reed de NS tussen Dordrecht en Gorinchem tweemaal per uur, en tussen Gorinchem en Geldermalsen alleen tijdens de spits tweemaal per uur, daarbuiten eenmaal. Als standaardmaterieelinzet waren treinstellen van het type DE3 (en daarvoor de vertrouwde DE5-en) jarenlang een vertrouwde verschijning. Met de nieuwe dienstregeling vanaf december 2006 heeft Arriva deze lijn overgenomen, en is er een vaste halfuurs-dienstregeling ingegaan. Tot aan de leveren van het nieuwe materieel Spurt maakte Arriva gebruik van 7 gehuurde elektrische treinstellen van het type Plan V. Het nieuwe Spurt-materieel is inmiddels ingestroomd en rijdt de treindiensten. Het treinstel staat hier onder de oude voetgangersloopbrug over het westelijk emplacement die in 2010 is vervangen door een nieuwe. De perronkap van Geldermalsen zal eind 2012 gerenoveerd worden. Foto: Peter van der Vlist, 8 augustus 1983.