infrastructuur

De meeste foto’s op deze pagina’s zijn gemaakt in het toenmalige West-Duitsland. In Oost-Duitsland kwam ik in die jaren niet, enerzijds vanwege de zekere risico’s die Oostbloklanden met zich meebrachten, anderzijds vanwege keuzes in de hobby.

Koude Oorlog tussen Oost en West

De geallieerde legers van Amerika, Rusland, Frankrijk en Engeland hadden Duitsland na de Tweede Wereldoorlog in vier zones opgedeeld en met hun troepen bezet. Dat was vóór het einde van de oorlog al met de Russen afgesproken. Dit Four Powers Agreement leidde uiteindelijk tot spanningen tussen Oost- en West-geallieerden (Rusland, versus Amerika, Frankrijk en Engeland). De Koude Oorlog was een gevolg daarvan dat met de val van de Berlijnse Muur in 1989 pas tot een einde kwam.

In het grondgebied van de DDR lag – geografisch gezien – de metropool Berlijn.
Om Berlijn was aan het einde van de oorlog hard gevochten. De Endsieg om Berlijn betekende in feite de capitulatie van het Duitse Rijk. Berlijn werd door de vier geallieerden in vier sectoren verdeeld, met als resultaat dat de stad uiteindelijk in een Oost- en een West-Berlijn werd opgedeeld als gevolg van de tegenstellingen tussen oost en west. De geallieerden wilden deze stad niet zomaar opgeven.
Oost-Duitsland kwam onder Russische invloeden en ideologieën te liggen, zoals vele andere Oostbloklanden, West-Duitsland kwam in de sfeer van het vrije, democratische westen.
Nog decennia lang heeft deze situatie bestaan, uit vrees, dat Duitsland weer opnieuw een grootmacht zou kunnen worden en Rusland zijn invloedsfeer zou kunnen uitbreiden.

Berlijnse Luchtbrug

Ook Berlijn was dus gevierendeeld. Al in 1948 leidden die spanningen tot een blokkade van Berlijn door de Russen om de bevoorrading door hun sector tegen te houden. De westerse reactie hierop was, dat de bevoorrading van West-Berlijn alleen nog mogelijk was door de lucht (naar het vrije vliegveld Tempelhof). Van 23 juni 1948 tot 12 mei 1949 werd de bevolking van West-Berlijn in leven gehouden door een luchtbrug met vliegtuigen die levensmiddelen en brandstoffen leverden. Tempelhof heeft een vitale rol gespeeld als eindpunt van de Berlijnse Luchtbrug die de Geallieerden uitvoerden onder directie van de Amerikanen. De luchtroutes boden de enige toegang tot dit gedeelte van Berlijn en haar 2 miljoen inwoners. Gedurende 320 dagen voerden militaire vliegtuigen voedsel, medicijnen en alle andere belangrijke zaken, zoals steenkool aan. De vliegtuigen, met als bijnaam Rosinenbomber, landden op Tempelhof tijdens piekmomenten om de minuut. Ze maakten gebruik van de nieuwe betonnen landingsbanen, aangelegd door de Amerikanen.

Walter Ulbricht

De Duitse Democratische Republiek (DDR), vaak kortweg Oost-Duitsland genoemd, ontstond op 7 oktober 1949 met het van kracht worden van de grondwet, ruim vier maanden na de Bondsrepubliek Duitsland van West-Duitsland. Door de stichting van deze twee staten was de tweedeling van het naoorlogse Duitsland een feit. In de jaren die volgden waren de ideologische en politieke tegenstellingen tussen Oost en West kenmerkend voor de Koude Oorlog, met de oprichting van de Berlijnse muur in 1961 als bizar hoogtepunt van menselijke en politieke dramatiek.

In 1950 werd Walter Ulbricht gekozen tot secretaris-generaal van de in 1946 opgerichte Sozialistische Einheitspartei Deutschlands (SED). In feite werd hij toen de belangrijkste man van Oost-Duitsland. Na het onderdrukken van de Opstand van Berlijn (1953) werd hij oppermachtig. In 1955 werd hij tevens vicevoorzitter van de Staatsraad (plaatsvervangend staatshoofd) en op die wijze wist hij zich ook in het landsbestuur door te dringen. In 1960 werd hij voorzitter van de Staatsraad en voorzitter van de Nationale Verdedigingsraad (NVR).

De Berlijnse Muur (1961-1989)

Voor de bevolking vormde deze politiek tussen de Russen enerzijds en de drie andere bezetters anderzijds een ware drang naar vrijheid. Daardoor werd het in de Russische zone zo repressief, dat de inwoners begonnen te emigreren naar één van de drie andere zones in Duitsland. Op een gegeven ogenblik nam het vertrek dusdanige proporties aan, dat men een hek bouwde (!) tussen de zone bezet door de Russen (toen de DDR) en de drie westerse partijen. Dus werd een hek dwars door Duitsland, van Noord tot Zuid aangelegd. Vóór 1961 kon men nog van Oost Berlijn naar West Berlijn vluchten of vanuit Oost Duitsland naar het vrije West-Berlijn. Deze volksuittocht diende in de ogen van de Russen (Sovjet-Unie) tegengegaan te worden. Het antwoord hierop was de bouw van de Berlijnse muur. Onder het bewind van Ulbricht werd op 13 augustus 1961 begonnen met de bouw van de Berlijnse muur. De meest bekende uitspraak van Ulbricht stamt van een persconferentie van 2 maanden voor de bouw van de muur: "Niemand hat die Absicht, eine Mauer zu errichten".
Zo werd West Berlijn een enclave, omgeven door en liggend in Oost-Duitsland.

Ulbricht volgde tot begin jaren zeventig een strikt Moskougetrouwe lijn; toen hij een meer nationale koers ging varen, moest hij op 3 mei 1971 zijn ambt van secretaris-generaal van de SED neerleggen. Tot zijn dood op 80-jarige leeftijd bleef hij wel voorzitter van de Staatsraad. Na zijn dood nam Erich Honecker ook die functie van hem over.

De Berlijnse Muur scheidde van 13 augustus 1961 tot 9 november 1989 West- en Oost-Berlijn van elkaar. Met de val van de Berlijnse Muur in 1989 werd het begin ingeluid tot de hereniging. De DDR hield op 3 oktober 1990 op te bestaan, toen het grondgebied deel ging uitmaken van de Bondsrepubliek.

Een hier in het Westen wel eens vergeten reden voor de DDR om de muur te bouwen was dat West-Duitsland actief bezig was om gekwalificeerde arbeidskrachten uit de DDR te halen, een bewuste politiek om de gehate DDR leeg te laten bloeden.

Fotograferen in de DDR

Fotograferen en filmen in de DDR en andere Oostbloklanden van (rail)infrastructuur en dus ook van treinen was streng verboden. Het werd beschouwd als een vorm van spionage. Diverse spoorhobbyisten zijn met de Staatspolitie in aanraking geweest en werden voor korte of langere tijd opgepakt, vastgezet en verhoord. Foto- en filmmateriaal werd de grens over gesmokkeld (....). Het "strenge" fotografeerverbod in de DDR liep ongeveer tot september 1971. Wie de wet overtrad liep de kans dat de Stasi (de Staats Sicherheits Dienst) een rapport over hem samenstelde. Deze Stasi-dossiers konden later, na de eenwording, opgevraagd worden. Overigens was er in veel gevallen te ontkomen aan deze wetten en regels. Na september 1971 werden de regels aangescherpt als gevolg van arrestaties van spoorhobbyisten.
Enkele jaren later, plm. 1974 - 1975, kwam men tot het inzicht dat de fotograferende stoomliefhebbers veel deviezen binnen zouden kunnen brengen en werd het fotograferen, soms oogluikend, toegestaan.
Bij de DB leverde fotograferen van spoorobjecten doorgaans geen problemen op; zelfs locdepots en werkplaatsen konden tegen een luttele verzekeringspremie of liever gezegd, een uitsluitingspremie voor aansprakelijkheid (betreden op eigen risico) bezocht worden.

Wederopbouw

De beide Duitslanden hadden elk hun eigen spoorwegmaatschappij: de DR (Deutsche Reichsbahn) in Oost-Duitsland, de DB (Deutsche Bundesbahn) in West-Duitsland. Niet alleen de normaalspoorlijnen, maar ook de vele tientallen smalspoorlijnen waren zo onder deze twee maatschappijen verdeeld.

Na de eenwording van de beide Duitslanden werd een begin gemaakt met de samensmelting van beide spoorwegmaatschappijen. Aanvankelijk door elkaars wederzijds materieelgebruik, later ook in de exploitatieve uitvoering en de organisatorische bedrijfsvoering. De DB en DR werden gemoderniseerd door enorme kapitaalsinvesteringen voor infrastructuur, materieel, stationsgebouwen, outillage en seinwezen.

Deutsche Bahn Aktiengesellschaft, afgekort DB of DB AG, ontstond in 1994 uit de fusie van de Deutsche Bundesbahn (DB) uit de BRD (West-Duitsland) en de Deutsche Reichsbahn (DR) uit de voormalige DDR (Oost-Duitsland). DB AG gebruikt naar klanten toe tegenwoordig simpelweg de naam Die Bahn.
Het lange-afstandsverkeer (Fernverkehr) wordt op eigen risico geëxploiteerd door DB Fernverkehr. Deze treinen zijn te herkennen aan hun witte kleur met rode band onder de ramen en rijden onder de productnaam als ICE (Inter City Expres) door Duitsland en over de landsgrenzen en verzorgen “Stundentakt” de lange afstandsverbindingen met op de knooppunten crossplatform overstapmogelijkheden.
Het Hoge Snelheids Net (HSL) ontwikkelde zich na de fusie op grote schaal en sloot aan op andere, reeds in Europa bestaande HSL-netwerken (o.a. Frankrijk). Tussen talrijke plaatsen werden Neubaustrecke of – bij bestaande spoorlijnen – Ausbaustrecke (spoorverdubbelingen) gerealiseerd.

In 1977 kwam officieel een eind aan het laatste stoombolwerk van de Deutsche Bundesbahn (DB) in het toen nog genoemde West-Duitsland: de Emslandstrecke, de spoorlijn tussen Emden en Rheine. Voor vele hobbyisten in die nadagen van een tijdperk was dat reden meer dan eens die kant op te reizen. Ik ben tientallen keren in het locdepot van Rheine geweest en heb even zovele keren de Emslandstrecke bezocht. Deze “ontstoming” op het hoofdlijnennet volgde bijna 20 jaar nadat ook in Nederland (in 1958) de stoomlocomotief had uitgediend. Nebenbahnen en smalspoorlijnen in Duitsland werden gesaneerd of, in het laatste geval, nog als museum- of toeristische lijnen (met stoomlocs) voortgezet.

West Duitsland had zich, in de 30 jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog opgewerkt tot een moderne economie, met het Ruhrgebied als industriële kern. Veel vervoer derhalve tussen dat gebied en de belangrijke in- en exporthaven Emden. Grondstoffen als erts, kolen, olie werden getransporteerd met stoomlocomotieven die vaak vóór of tijdens WO II waren gebouwd (series 042/043/050). Halffabricaten en eindproducten zoals die uit de staal- en auto-industrie werden over de belangrijke noord-zuid corridor tussen Ruhrgebied en Emden vervoerd. Talloze transporttreinen pendelden heen en weer. Ook het reizigersvervoer in E-, D-, en Expres Züge werd nog met stoomtractie gereden (01 10/012 en 023). Ten noorden van Emden ligt de haven van Norddeich Mole in het noordwesten van Ostfriesland in de Duitse deelstaat Nedersaksen met veerdiensten naar de Waddeneilanden (Ostfriesische Inseln) Juist en Norderney. Belangrijke toeristische bestemmingen, ook in die jaren.

In Lingen lag het belangrijke Ausbesserungswerk (AW, werkplaats). Maar ook andere plaatsen langs de lijn waren vaak fotogenieke plekken om treinen te fotograferen; Salzbergen, de spoorbrug over het Dortmund-Ems Kanaal bij Hanekenfähr/Elbergen, Meppen, Lathen, Leer. Vanaf 1972 werd gestaag gewerkt aan de elektrificatie van deze zo boeiende spoorlijn, die daarna zijn charme als pure stoomlijn langzaamaan verloor.

De herinnering

Op de volgende pagina’s treft u - in tijdsvolgorde - mijn foto’s aan, ook van andere plaatsen in Duitsland waar ik - alleen of samen met hobbyvrienden - geweest ben. Ook Duitse locomotieven in Nederland zijn hier ondergebracht.
De fascinatie voor stoom(techniek) en treinen heeft een waardevolle collectie opgeleverd en geeft ook het tijdsbeeld aan, dat wij allen hebben meegemaakt.

Edward Bary
20 februari 2009